Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti zamonaviy uzluksiz ta

BOSHLANG`ICH SINF MATEMATIKA DARSLARIDA VAQT, MASOFA VA TEZLIKKA 
DOIR MASALALARNI YECHISHGA O`RGATISH METODIKASI 
 
Vohidova M. – talaba, TDPU, O’zbekiston. 
 
Matematika o`qitish metodikasida harakatga doir masalalar jumlasiga harakatni xarakterlovchi 
uchta miqdor-tezlik, vaqt va masofa orasidagi bog`lanishlarni topishga doir masalalar kiritiladi, bu 
masalalarda aytilgan miqdorlar yo`naltirilgan miqdorlar sifatida qatnashadi: 
1) Bir jism harakatiga doir masalalar; 
2) Uchratma harakatga doir masalalar; 
3) Ikki jismning qarama qarshi yo`nalishidagi harakatiga doir masalalar; 
4) Ikki jismning bir yo`nalishidagi harakatiga doir masalalar (masalalarning bu turi 
boshlang`ich sinflarda o`rgatilmaydi) 
Ma`lumki o`quvchilar murakkab masalalarni yechishdan oldin sodda masalalarni yechimini bilib 
olishlari kerak. Shu sababli harakatga doir masalalar ustida ishlashni sodda masalalarni yechishdan 
boshlash kerak. 
Ammo, harakatga doir sodda masalalar ustida ishlashga kirishishdan oldin masofani 
aniqlashga, vaqt oralig`ini aniqlashga doir bir qator masalalarni yechish kerak. Bunday masalalarni 
yechishni I-II-sinfning dastur materiallarini o`tish bilan bog`lab borish kerak. Masalan, 
o`quvchilarni uzunlik o`lchov birliklarini (santimetr, ditsimetr va metr) bilan tanishtirishdan oldin 
ularni masofani aniqlashga oidmasalalarni yechish bo`yicha mashq qildirish kerak. SHunday 
masalalardan namunalar keltiramiz. 1. O`qituvchi doskaga avtomobilg’ning karton modelini 
o`rnatadi, bunda jo`nash joyini oldindan belgilab oladi. So`ngra o`qituvchi modelni sura boshlaydi 
va ma`lum vaqt oralig`idao`tgandan keyin uni to`xtatadi. 

---

 ЗАМОНАВИЙ УЗЛУКСИЗ ТАЪЛИМ СИФАТИНИ ОШИРИШ: ИННОВАЦИЯ ВА ИСТИҚБОЛЛАР
 
599 
ХАЛҚАРО МИҚЁСИДАГИ ИЛМИЙ-АМАЛИЙ КОНФЕРЕНЦИЯ МАТЕРИАЛЛАРИ 
-Avtomobil qancha masofa o`tdi? (Bir metrcha, bir metrdan ortiq, bir metrdan kam). 
2. O`quvchilar o`qituvchi boshchiligida o`qituvchi stolidan devorgachabo`lgan masofani, so`ngra 
qarshi tomondagi masofani qadamlab o`lchashadi. O`qituvchi stolidan har ikki devorgacha 
masofani o`lchashadi. Ularni mos ravishda 4 m va 3 m deylik. Ushbu masala tuziladi: “Devordan 
stolgacha 4 m va stoldan ikkinchi devorgacha bo`lgan masofa 3 m bo`lsa, devorlar orasidagi 
masofani toping?”
O`quvchilar masalani yechimini juda oson topishadi. 4+3=7 (m)
Bundan tashqari o`quvchilarga yuqoridagi masalalarni mustaxkamlash uchun uy ishi qilib, 
siz yashayotgan uyni yoki o`zingizni xonangizni qamlab o`lchab keling (ikki devor oraliqlarini) 
degan topshiriq beriladi va h.k. 
Ikkinchi sinf o`quvchilariga “Soat. Minut.” Mavzusini o`rgatish davrida o`quvchilarga 
quyidagicha masalalarni berish maqsadga muvofiq bo`ladi.
1. O`quvchi soat 8-u 30 minut o`tganda uydan chiqib, soat 8-u 50 minut o`tganda 
maktabga yetib keldi. O`quvchi o`z uyi bilan maktab orasidagi masofani kezib o`tish 
uchun necha minut sarflangan. 
2. Ertalab birinchi qishloqdan ikkinchi qishloqqa qarab, bir vaqtda otliq va piyoda yo`lga 
chiqdi. Otliq ikkinchi qishloqqa soat 12 da yetib borgan bo`lsa, piyoda esa, soat 15 da 
yetib keldi. Ularning qaysi biri yo`lda ko`p vaqt bo`lgan va qancha ko`p bo`lgan? 
O`quvchilar bunday masalalarni yechganlaridan keyin ularning harakat haqidagi 
tasavvurlarini umumlashtirish va tegishli chizmalarni bajarishga o`rgatish kerak. Shu maqsadda 
bitta jismning harakatini va ikkita jismning bir-biriga nisbatan harakatini kuzatish kerak. Masalan, 
bitta jism (avtobus, mashina, piyoda va h.k.) tez va sekin harakat qilishi, to`xtashi mumkin. Ikkita 
jism bir-biriga qarab harakat qilishi va natijada bir-biriga yaqinlashishi, qarama-qarshi yo`nalishda 
harakat qilishi (bunda ular bir-biridan uzoqlashadi), bir xil yo`nalishda harakat qilishi mumkin. 
Boshlang`ich sinf matematika darslarida vaqt, masofa va tezlikka doir masalalarni yechishga 
o`rgatish metodikasi. 
Matematika o`qitish metodikasida harakatga doir masalalar jumlasiga harakatni xarakterlovchi 
uchta miqdor-tezlik, vaqt va masofa orasidagi bog`lanishlarni topishga doir masalalar kiritiladi, bu 
masalalarda aytilgan miqdorlar yo`naltirilgan miqdorlar sifatida qatnashadi: 
1) Bir jism harakatiga doir masalalar; 
2) Uchratma harakatga doir masalalar; 
3) Ikki jismning qarama qarshi yo`nalishidagi harakatiga doir masalalar; 
4) Ikki jismning bir yo`nalishidagi harakatiga doir masalalar (masalalarning bu turi 
boshlang`ich sinflarda o`rgatilmaydi) 
Ma`lumki o`quvchilar murakkab masalalarni yechishdan oldin sodda masalalarni yechimini bilib 
olishlari kerak. Shu sababli harakatga doir masalalar ustida ishlashni sodda masalalarni yechishdan 
boshlash kerak. 
Ammo, harakatga doir sodda masalalar ustida ishlashga kirishishdan oldin masofani 
aniqlashga, vaqt oralig`ini aniqlashga doir bir qator masalalarni yechish kerak. Bunday masalalarni 
yechishni I-II-sinfning dastur materiallarini o`tish bilan bog`lab borish kerak. Masalan, 
o`quvchilarni uzunlik o`lchov birliklarini (santimetr, ditsimetr va metr) bilan tanishtirishdan oldin 
ularni masofani aniqlashga oidmasalalarni yechish bo`yicha mashq qildirish kerak. SHunday 
masalalardan namunalar keltiramiz. 1. O`qituvchi doskaga avtomobilg’ning karton modelini 
o`rnatadi, bunda jo`nash joyini oldindan belgilab oladi. So`ngra o`qituvchi
qarshi tomondagi masofani qadamlab modelni sura boshlaydi va ma`lum vaqt 
oralig`idao`tgandan keyin uni to`xtatadi. 
-Avtomobil qancha masofa o`tdi? (Bir metrcha, bir metrdan ortiq, bir metrdan kam). 
2. O`quvchilar o`qituvchi boshchiligida o`qituvchi stolidan devorgachabo`lgan masofani, so`ngra 
o`lchashadi. O`qituvchi stolidan har ikki devorgacha masofani o`lchashadi. Ularni mos ravishda 4 

---