Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti zamonaviy uzluksiz ta

 ЗАМОНАВИЙ УЗЛУКСИЗ ТАЪЛИМ СИФАТИНИ ОШИРИШ: ИННОВАЦИЯ ВА ИСТИҚБОЛЛАР
 
533 
ХАЛҚАРО МИҚЁСИДАГИ ИЛМИЙ-АМАЛИЙ КОНФЕРЕНЦИЯ МАТЕРИАЛЛАРИ 
турларни билишнинг ривожланиш даражасига мос ҳолда қараш лозим. Демак, бу усулни 
дидактик тадқиқотларда ҳам қўллаш, мақсадга мувофиқдир. 
4. Узвийлик тамойили педагогик ва дидактик тадқиқотларда методологик тамойил 
вазифасини бажаради. 
Юқоридаги фикрларни умумлаштириб, узвийлик тамойилини қуйидагича 
таърифлаш мумкин: “Ўқитишдаги узвийлик, билим, малака ва кўникмаларнинг ривожланиш 
босқичлари орасидаги боғланишни ифодалаб, ўқитишнинг дастлабки босқичида олган 
билимлар сақланиб, улар кейинги босқичда юқори даражадаги янги билимларга эга бўлишда 
қўлланилади. Эски ва янги билимлар бирлашиб, бир бутун яхлит ҳолга келади”. 
Узвийлик ёки изчиллик тамойилини физиканинг ривожланишида тутган ўрнини, 
ролини ва аҳамиятини тўлақонли тасаввур қилиш учун мослик тамойилини эсга олайлик. 
Ушбу тамойилни физикага кириб келиши 1900 йили М.Планк томонидан абсолют қора 
жисмнинг нурланишини тушунтириш учун топган нурланиш энергиясининг спектрал 
зичлиги формуласи билан боғлиқ бўлиб, ушбу формуладан 
kT
h 

(
h
- машҳур Планк 
доимийси; 
k
- Больцман доимийси; 

- нурланиш частотаси; 
T
- абсолют температура ) шарт 
бажарилса, Рэлей-Жинс формуласи келиб чиқади. Ушбу фикр Планкни, нурланишнинг 
классик назариясини, янги назариядаги квант таъсирини жуда кичик ёки Планк доимийсини 
ҳисобга олмаслик керак, деган ғояга олиб келган. Шундай қилиб, ХХ – асрнинг бошида янги 
квант ва эски классик назариялар орасидаги боғланиш мавжудлиги ғояси пайдо бўлган. 
Кейинчалик бу муаммо билан Н.Бор шуғулланган бўлиб, унга кўра, атомларнинг 
нурланиш механизмини электродинамикага асосланиб тушунтириш мумкин эмас. 
Кейинчалик, у, бу муаммони ҳал қилиш учун “мослик тамойили” тушунчасини киритган. 
Унга кўра “Нурланишнинг катта квант сонлари учун, атомнинг бир ҳолатдан иккинчисига 
ўтишида юз берадиган нурланиш, классик назариядан келиб чиқадиган частоталарнинг 
бирига тўғри келади деган” [5]. 
Квант физиканинг бошланишида юзага чиққан мослик принципи, унинг пайдо 
бўлиши ва ривожланишида муҳим роль ўйнаган. Ушбу жараёнда ушбу принципнинг 
мазмуни ҳам чуқурроқ очилиб борган, натижада квант механика “классик механикани 
ўзининг хусусий ҳоли сифатида” қамраб олиши намоён бўлган. 
Узвийлик тамойили фақатгина квант назариясининг пайдо бўлиши ва 
ривожланишида муҳим ўрин тутмасдан, балки физиканинг бошқа бўлимларида ҳам 
аҳамиятга эга. Жумладан реал газлар учун топилган Ван-дер Ваальс тенгламаси ва ҳозирги 
кунда уларга таклиф қилинган 200 дан ортиқ ҳолат тенгламаларидан идеал газга ўтилганда 
Менделеев-Клапейрон тенгламаси келиб чиқмаса, улар нотўғри ҳисобланади. 
Иккинчи мисол сифатида, Эйнштейннинг махсус нисбийлик назарияси ва классик 
механика орасидаги боғланишни кўрсатиш мумкин. Агар жисмнинг ҳаракат тезлиги 

ёруғлик тезлиги c  га нисбатан жуда кичик бўлса, яъни 
c


шарт бажарилса, махсус 
нисбийлик назариясининг ифодалари классик механика натижаларига ўтади. 
Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, фандаги узвийлик фақат олдинга қараб 
ривожланишни акс эттирса, ўқитишдаги узвийликда тескари боғланишни ҳам ҳисобга олиш 
зарур. Бу эса, ўз навбатида ўқувчи ва талабаларнинг билимини спиралсимон ўсишига олиб 
келади.
Узвийлик тамойилининг ўқитиш жараёнидаги аҳамиятини янада яққол тасаввур 
қилиш учун, унинг психологик жиҳатларини ҳам кўриб чиқиш муҳим ҳисобланади. 
Жумладан, Е.К.Войшвило қуйидагича фикр билдирган: “Билимларни ўзлаштириш шундай 
жараёнки, унда ўқув маълумотлари образлар, тушунчалар ҳолига келтирилиб қайта 
ишланади ва хотирада сақлаб қолинади ҳамда инсон тафаккурининг асосини ташкил қилади” 
[6]. 

---