60
oldingi bobda qayd etib o’tildi. Bu bosqichda islom ma’naviyatining poydevori
hisoblanuvchi shariat ahkomlari va islom axloqi shakllandi. Tavhid ta’limotining
ilk talqini bo’lmish ushbu qadriyatlar tizimi umummintaqa ma’naviyatining
takomilida naqadar muhim bo’lganligi har qanday shubhadan holidir. Bu bosqich
qadriyatlarini biroz bo’lsa-da inobatga olmaslik yomon oqibatlarga olib kelishi
mumkinligi ham tarix tajribasida necha bor sinalgan haqiqat.
Ammo Tavhid ta’limotini butun borlig’i, mohiyati bilan anglab olish uchun
bo’lgan harakat bu bosqichda to’xtab qolgani yo’q. Islom mintaqa ma’naviyatining
takomil tarixi yana bir qator bosqichlarni bosib o’tdi. IX asrdan boshlab ushbu
ma’noda yangi yo’nalishlar bo’y ko’rsata boshladi va keyingi asrlarda ular etakchi
mavqega ko’tarildi.
Zamon o’zgaruvchan, inson tabiati esa bequsur emas. Payg’ambarimiz
vafotidan so’ng uning eng yaqin sahobalari, ul zot ishongan, tayangan, ko’ngil
bog’lagan insonlar orasida nafaqat ichki raqobat, bahs va kelishmovchiliklar, balki
qonli to’qnashuvlar, rostmana janglar sodir bo’ldi. Birgina payg’ambarimiz
risolatiga birinchilardan bo’lib imon keltirgan
hazrat Ali bilan boshqa bir guruh, ya’ni Talxa,
Zubayr kabi sahobalar orasida yuz bergan jiddiy
to’qnashuv, unda Talxa va Zubayrning halok
bo’lishi bilan aloqador hodisalarni misol keltirsak,
shuning o’ziyoq voqelikning naqadar murakkab
ekanligiga
guvohlik
beradi.
Buning
ustiga
Payg’ambarimiz hayotlik davrlariga nisbatan keyingi asrlarda mintaqa xalqlari
ijtimoiy takomilida katta o’zgarishlar yuz berdi, ularni inkor etish, Rasululloh
davridagi muslimlar ummasining hayot tarziga to’liq qaytish, ijtimoiy-iqtisodiy
o’zgarishlar taqozosini tan olmaslik keyingi asrlar mintaqa ahli uchun imkondan
tashqari edi. Bundan tashqari Sunna bosqichida Rasululloh ibrati ko’pgina
savollarga bevosita javob topish
imkonini bergan bo’lsa, keyinroq borib, birmuncha murakkabroq, jiddiy fikr
yuritishni talab qiladigan muammolar paydo bo’la boshladi. Natijada aql bilan,
aniqrog’i mantiqiy tafakkur bilan ish olib borishga ehtiyoj kuchaydi. Masalaning
yana boshqa jihati ham borki, Sunna bosqichi - ibrat yo’li. Agar ilm bo’lmasa, ibrat
taqlidga aylanish xavfi bor. Taqlidchilik esa islomda doim qoralanadi. Shunday
ekan, ma’rifatchilik davr taqozosi, hayotiy ehtiyojdir.
Asli bu ehtiyoj payg’ambar hadislarini
to’plash jarayonidan ularni
mavzular
bo’yicha
tasniflash
jarayoniga
o’tishdayoq, ya’ni Malik ibn Anas, Imom
Muhammad ash-Shaybon, keyincha Imom al-
Buxoriy, Imom at-Termiziy kabi muhaddis
ulamolar faoliyatida ayon bo’la boshlagan edi. Ammo muhaddislar faoliyati baribir
ularning tafakkur qudrati natijalarini yordamchi mavqeda ushlab turar, mazmun
jihati asosan hadislarning o’zida mujassam edi. Shu bilan birga islomda sof diniy
maqsadlarda ham mantiqiy tafakkurga tayanish ehtiyoji avval boshdanoq mavjud
bo’lgan. Buning sabablaridan yana biriga to’xtalib o’tsak.
Do'stlaringiz bilan baham: