Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti

3-fasl. Bolьshevizm qatag’onlari va milliy ziyolilar taqdiri.  
 
Agar  Chor  Rossiyasi  bizning  ma’naviyatimizni  turg’unlikda,  qoloqlikda 
tutishga  uringan  bo’lsa,  bolьshevik-shovinistlar  mahalliy  xalqlarni  o’z  milliy 
ma’naviyatidan  butkul  begonalashtirish  siyosatini  tutdilar.  «Shaklan  milliy, 
mazmunan  sotsialistik»  «sovet  madaniyati»  to’liq  munofiqlik  zaminiga  qurildi. 
Dinni,  xalqning  ming  yillik  e’tiqodini  rad  etdilar,  o’rniga  «shaxsga  sig’inish» 
balosi  ro’baro’  bo’ldi.  «Paxta  mustaqilligi  uchun»  kurash  Turkiston  xalqlarini 
iqtisodiy  qaramlik  va  nochorlik,  o’lka  tabiatining  vayron  bo’lishi,  suv,  havo  va 
tuproqning  zaharlanishiga  olib  keldi.  «Xalqlar  do’stligi»,  «internatsionalizm» 
bayrog’lari  ostida  butun-butun  millatlar  ona  yurtidan  badarg’a  qilindi,  milliy 
o’lkalar aholisi tarkibini ruslashtirish siyosati qattiqqo’llik va izchillik bilan amalga 
                                         
118 Sh. Rizaev. Jadid dramasi. T., 1997, s. 46 (Ushbu mavzu matni Sh.Rizaev kitobi materiallari 
asosida tayyorlandi ) 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

 
176 
oshirildi.  Bugun  ham o’sha qardosh  xalqlar orasiga  nifoq solish  maqsadida sun’iy 
ravishda yuzaga keltirilgan holat Markaziy Osiyo xalqlarining yaqinlashuvi yo’lida 
qiyinchiliklar  tug’dirmoqda.  Qozog’iston  va  Qirg’izistonning  qator  markaziy 
shaharlarida  mahalliy  aholi  miqdori  kamchilikni  tashkil  etishi  natijasida  yurt 
egalari o’z vatanlarida hayron. Ittifoq davrida respublikalardagi barcha hal qiluvchi 
mansablarda  mahalliy  bo’lmagan  millat  namoyandalari  hukm  surar  va  siyosatni 
Moskva  ko’rsatmasiga binoan olib  borar edilar. Mahalliy  xalq  vakillaridan  «xo’ja 
ko’rsin»ga  tayinlab  qo’yilgan  rahbar  shaxslar  barchasi  har  qadamda,  har  so’zda 
o’zlarining  Moskva  siyosatiga  vafodor  va  sodiq  ekanliklarini  isbotlab  turishlari 
yozilmagan  qonun  edi.  Bu  munofiqona  yo’nalishdan  bir  bahya  chekinganlarga 
shafqat  bo’lmasdi.  Madaniyat,  mafkura  sohasida  faqat  uzoqdagi  «markaz»ga 
ta’zim,  tagi  puch  kommunizm  g’oyasiga  dalil-isbotsiz,  shubha-  gumonsiz  sajda 
qilish,  yolg’on  «sotsializm»ga  munofiqona  madhu sano asosiy  hukmron  yo’nalish 
qilib belgilangan edi. 
To’g’ri,  milliy  ziyolilarimiz  ajdodlarimiz  merosini  o’rganishga  ancha-
muncha harakat qilishdi. Ammo bu sohada ham yolg’on aralashtirmay so’z aytish 
mumkin emas edi.  O’tmish ajdodlarimiz  merosini o’rganish asosan o’tmishimizni 
qoralash,  o’tmishdagi  tariximiz  «illatlarini»  fosh  etish  maqsadlariga  xizmat 
qildirilardi.  Shunda  ham  miqdoriy  nisbatlarga  e’tibor  bersak,  necha  ming  yillik 
islomgacha  ma’naviyatimiz  tarixini  o’rganuvchi  mutaxassislar  70-  80-yillargacha 
o’lkamizda deyarli mavjud bo’lmagan, 1200 yillik islom davrini o’rganuvchilar bir 
necha o’n kishidan oshmas edi, ammo 70 yillik «sovetlar» davrining har soniyasini 
turli jihatlardan madhu sano etish uchun tarix, falsafa, adabiyot va boshqa ijtimoiy-
gumanitar yo’nalishlarda minglab oliy ma’lumotli mutaxassislarni o’z ichiga olgan 
mahobatli  «mafkuraviy  qo’shin»  safarbar  etilgan  edi.  Qanchadan-qancha  iqtidor 
egalari o’z umrlarini behuda ovoragarchilikka sarf etganlari bugunga kelib ma’lum 
bo’lib turibdi.  Achchiq  haqiqatdan ko’z  yummasligimiz kerak - bugun  yuzlab  fan 
doktorlari,  minglab  fan  nomzodlari  yana  o’sha  sovet  davrida  rus  tilida  asosan  rus 
olimlari tomonidan yaratilgan ilmiy tadqiqotlarga tayanib, Evropa olimlarining rus 
tilida  bosilib  chiqqan  nazariy  mulohazalariga  asoslanib  ish  yuritishlariga  to’g’ri 
kelmoqda.  Sababi,  ular  rus  tilidan  boshqa  tilni,  rus  yozuvidan  boshqa  yozuvni 
o’rganmaganlar,  marksizm-leninizmdan  o’zga  ta’limotni  jiddiy  o’zlashtirish 
imkonlari  bo’lmagan.  Ularning  ko’plari  hatto  o’z  ona  tillarida  o’z  fikrlarini  ilmiy 
uslubda  bayon  qilishga  qiynaladilar.  Bu  qaramlik  davridan  qolgan  ko’rgulik 
emasmi? 
Biz  aslo  birovni  ayblamoqchi  emasmiz.  Ammo  ijtimoiy  fanlarimizning 
bugungi  ahvoli,  ma’naviyatimizdagi  sovet  totalitar  mafkura  hukmronligi  yuzaga 
keltirgan  vaziyat  «chernobilь»  hodisasini  eslatadi,  shu  darajada  falokatlidir. 
Ko’pchilik  ziyolilarimiz  ongi  o’zlari  ham  yaxshi  tasavvur  etmagan  miqyosda 
munofiqona  sovet  mafkurasi  bilan  zaharlangan,  jahon  madaniyati,  o’tmish  milliy 
ma’naviy  merosimiz  bilan  «sovet»  filьtrisiz  bevosita  tanishish  imkoniyatidan  til 
bilmaslik,  yozuv  bilmaslik  orqasida  mahrum  etilgan  edi.  Mana  endi  mustaqillik 
tufayli bu sohada keskin jonlanish, faol intilish yuzaga kelmokda, yoshlar turk tili, 
ingliz  tili,  boshqa  tillar  orqali  jahon  faniga  kirib  borishga  urinishmokda.  Ammo 
ular ko’pchiligi hali yosh, vaqt esa kam, mustaqil ilmiy metodologiya hanuz ishlab 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

 
177 
chiqilmagan.  Ochiq  tan  olish  kerak,  bugun  aniq  fanlar,  tabiiy-iqtisodiy  bilimlar 
sohasida ham muammolar ko’p, ammo ma’naviyat, milliy mafkura sohasida ahvol 
o’ta murakkab. XX asr milliy ma’naviyatimiz ulkan yutuqlarga erishdi, bu sohada, 
ayniqsa,  20-30  yillar  milliy  ziyolilarimizning  jonbozligini  aslo  unutmasligimiz 
kerak.  O’sha  davrda  etishgan  rus  ziyolilari  ham  bizning  tariximiz,  adabiyotimizni 
o’rganishga  katta  hissa  qo’shdilar,  buni  ham  inkor  etish  noinsoflik  bo’ladi.  U 
davrda  hanuz  sovet  totalitar  mafkura  mexanizmi  puxta  sozlanib  ulgurmagan, 
«yorqin  kelajakka»  umid  bilan  intiluvchi  xayolparastlar  mafkura  sohasida  ancha-
muncha mavqega ega edilar. O’sha davrda ham milliy ma’naviyat uchun ochiqcha 
kurash  xavfli edi, ammo  hanuz  «teshik-tuynuklar»  to’liq berkitilmagan,  hur  fikrni 
«yangi mafkura»ga biroz  moslab o’tkazsa bo’lardi. 30-yillarning o’rtalariga borib, 
milliy ma’naviyatimizni to’liq sindirib, yanchib tashlashga qaratilgan siyosat izchil 
amalga  oshirila  boshlandi.  Asl  ziyo  egalari  otib,  bukib  tashlandi.  Yozuvimiz  uch 
marta  qayta  o’zgartirildi.  Diniy  e’tiqodning  eng  zaif  uchqunlarigacha  ayovsiz 
qatag’on  qilindi.  «Millatchilik»  tamg’asi  eng  dahshatli  ayblov  bo’lib,  «xalq 
dushmani»  statusini  oldi.  Hozir  haqli  savol  tug’iladiki,  qaysi  millat  manfaatini 
o’ylaganlar qaysi xalqning dushmani sifatida jazo oldilar?