Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti

Jadidchilik  harakati  -  milliy  mustaqillik  uchun 
kurashning  jadidlar  olg’a  surgan  madaniy–
ma’rifiy  yo’nalishi  bo’lib,  bu  yo’lning  fidoiylari 
ishni “usuli jadid” maktablari ochish, ularga mos 
darslik  va  o’quv  qo’llanmalar  tayyorlab  nashr 
etish,  “darsxonai  ibrat”  hisoblangan  milliy  teatr 
va 
milliy 
dramaturgiyani 
shakllantirishdan 
boshlab,  asta-sekin  keng  ko’lamli  siyosiy  va 
iqtisodiy  mustaqillik  uchun  kurash  (“Turkiston 
muxtoriyati”), 
milliy 
ma’naviy 
merosdan 
ajralmagan  holda  yangi  davr  saviyasiga  muvofiq 
ilm-fan asoslarini ishlab  chiqish, ilg’or jahon ilmi 
darajasida  fikrlovchi  milliy  ziyolilar  qatlamini 
tarbiyalab 
etkazish 
vazifalarini 
barcha 
to’sqinliklar va qarshiliklarga qaramay dadillik va 
izchillik  bilan  amalga  oshirib  borishga  erishdilar 
va  ushbu  sobitqadam  intilishga  butun  borliqlarini 
baxsh  etdilar.  Ularning  urinishlari  behuda 
ketmadi,  sho’rolar  davrida  ham  millat  fidoiylari 
qaramlik  sharoitining  butun  murakkabliklariga 
qaramay, 
ushbu 
yo’lni 
imkon 
darajasida 
rivojlantirib bordilar, mustaqillik davriga kelib esa 
bu  ulug’  an’analar  bor  bo’yi  bilan  qad  rostlab, 
jahoniy miqyos kasb etdi. 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

 
175 
o’lkada istibdodga qarshi umumxalq qo’zg’oloni boshlanib ketishiga sabab bo’ldi. 
Tosh, tayoq, ketmon, panshaha kabi qo’liga tushgan narsa bilan yurt qonini so’rib 
yotganlarga  qarshi  g’alayonga  ko’tarilgan  aholi  juda  og’ir  qurbonlar  berdi. 
Podshoh amri bilan 3 mingdan oshiq kishi sudga berilib, 347 kishi osib o’ldirishga 
hukm qilindi. 
Jadidlar  ushbu  stixiyali  harakatga  boshlanishidan  qarshi  bo’ldilar,  ular 
g’alayonlarga  yo’l qo’ymaslik, qurolsiz aholining qo’lida zamonaviy  qurol-yarog’ 
bilan  yuqori  harbiy  tayyorgarlikka  ega  bo’lgan  mustamlakachi  jazo  qo’shinlariga 
ro’baro’  bo’lmasligi  uchun  butun  imkoniyatlarini  ishga  solib  urindilar.  Chunki 
ularning  aqidasiga  ko’ra  mavjud  sharoitda  jaholat,  isyon  yo’li  bilan  millat  o’z 
maqsadlariga  erisha  olishi  mumkin  emas,  faqat  tinch  islohotlar  va  ma’rifat  bilan 
ijobiy  natijalarni  qo’lga  kiritish  mumkin  edi.  Jadidlar  dushmanning  makkor 
o’yinlarini  chuqur  tushunar  edilar.  Fitrat  yozadi:  «Zotan  qurol  kuchi  bilan  bir 
millatni yo’q etmak qulay, bor etmak mumkin emasdir. Qurol kuchi bilan hech bir 
jamoatni madaniyat sari jo’natib bo’lmaydi.»
118
 
1916 yilgacha asosan ma’rifatchilik yo’nalishida faoliyat ko’rsatgan jadidlar, 
1916-1922  yillarda  zamon  talabidan  kelib  chiqib,  siyosiy  hayotda  ham  etakchi 
maqomga  ko’tarildilar.  Turkiston  muxtoriyatini  oyoqqa  qo’yish  yo’lidagi 
urinishlarda  ular  oldingi  qatorlarda  bo’ldilar.  Proletar  diktaturasini  zo’ravonlik 
bilan  joriy  qilishga  uringan  «qizil»    shovinistlarning  nayranglari-yu,  fitnalariga 
qaramay,  ularning  barcha    tazyiqlariga  dosh  berib,  to  30  yillargacha  xalq 
ma’rifatini  yuksaltirish,  uning  ma’naviy  dunyosini  takomil  toptirish  uchun  butun 
kuch-g’ayratlarini  sarf  etdilar.  Abdulla  Qodiriy,  Fitrat,  Cho’lpon,  So’fizoda, 
Hamza  Hakimzoda  va  boshqalar  yaratgan  ajoyib  asarlar  xalqimizning  boqiy 
mulkiga  aylangan  bo’lsa,  Munavvarqori,  G’ozi  Yunus,  Salimxon  Tillaxonov, 
Ubaydulla  Asadullaxo’jaev,  Zaki  Validiy  To’g’on,  Nosirxon  To’ra,  Sadriddin 
Maxsum, 
To’raqul  Jonuzoqovlarning  siyosiy-ma’rifiy 
faoliyatlari  Vatan 
mustaqilligi va xalq ma’rifati yo’lidagi fidokorlik timsoli bo’lib qoldi.