174
1901 yildan Qo’qon va Toshkentda, 1903 yildan Samarqanda G’aspirali
Ismoil-bek ishlab chiqqan «usuli jadid» (yoki usuli savtiya, ya’ni savod
chiqarishning tovush tizimi) asosidagi yangicha maktablar ish boshladilar.
Mahmudxo’ja Behbudiy, Abduqodir Shakuriy, Siddiqiy Ajziy, Ashurali Zohidiy,
Lutfulla
Olimiy,
Abdurrauf
Fitrat,
Munavvarqori
Abdurashidxonov
kabi
ma’rifat fidoiylari maydonga kirib keldi.
Yangicha
tizimdagi
maktablar
uchun
Ismoilbekning «Xo’jayi sibyon» (Bolalar
muallimi) asaridan ibrat olib, Saidrasul
Saidaziziy «Ustodi avval», Munavvarqori
«Adibi avval», Abdulla Avloniy «Birinchi
muallim», «Ikkinchi muallim» kabi o’quv
qo’llanmalarini yaratdilar. Behbudiy, Fitrat,
Ashurali
Zohidiylar
hisob,
jug’rofiya,
adabiyot, tarix fanlaridan darsliklar yoza
boshladilar.
1906 yildan «Taraqqiy», «Xurshid»,
1914 yildan «Sadoyi Turkiston», «Sadoyi
Farg’ona» va boshqa qator gazetalar, 1913
yildan
muntazam
ravishda
Behbudiy
muharrirligida «Oyina» jurnali nashr etila
boshladi. Yangi ma’rifatchilar tomonidan
Buxoroda 1908 yilda «Tarbiyat ul-atfol»,
Toshkentda 1911 yilda «Turon» jamiyati
tuzildi. Shu yili yangicha tafakkurli islom
ulamosi, mufti Behbudiy yangi davr o’zbek
adabiyoti tarixida birinchi bo’lib «Padarkush yoxud o’qimagan bolaning holi»
milliy fojiasini yaratdi va 1914 yilda Samarqand va Toshkentda bu ibratli tomosha
sahna yuzini ko’rdi. Teatr tomoshasi yangi davr ma’rifatchilari tomonidan xalq
ma’rifatini yuksaltirishning eng samarali usuli – ibrat maktabi sifatida hayotga
keng joriy etila boshladi. 1914-1916 yillar orasida o’ndan oshiq dramatik asarlar
Samarqand, Toshkent, Qo’qon shaharlaridagi teatr truppalari tomonidan sahnaga
qo’yildi va xalq orasida shuhrat qozondi. Xoji Muin, Abdulla Badriy, Hamza,
Fitrat, Cho’lpon, Abdulla Qodiriy, Abdulla Avloniy kabi yangi-yangi dramaturglar
bu ishga bosh qo’shdilar.
Turkistonda Milliy Uyg’onish harakatining ulug’ etakchisi va bayroqdori
bo’lgan Mahmudxo’ja Behbudiy faqat birinchi dramaturg bo’libgina qolmay,
milliy teatr san’ati nazariyasining ham ilk asoschilaridan hisoblanadi. U o’z
vaqtida Saidahmad Vasliy, Fazlulvahhob qori kabi teatr san’atini shar’an harom
deb isbot qilmoqchi bo’lgan eski ulamolarning chiqishlariga javoban islomiy
manbalar va mantiqiy dalillarga tayanib, teatr san’atining «darsxonai ibrat» va
shar’an savob ekanligini isbot qilib berdi.
Rossiya imperatori Nikolay IIning mustamlaka o’lkalar mahalliy aholisini
mardikorlikka jalb qilish haqidagi 1916 yil 25 iyunda chiqargan farmoni butun
Do'stlaringiz bilan baham: