Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti

Timsoliy  tafakkur  –  san’at  va 
badiiy  adabiyotga  xos    tafakkur 
tarzi,    o’z  fikr  va  g’oyalarini 
ramz va timsollar 
vositasida ifodalash. 
 
Mayi  vahdat  –  yagonalik 
sharobi,
 
ya’ni  irfoniy  ishq, 
Navoiy 
talqinida 
 
butun 
insoniyatning ma’naviy bir-ligini 
ta’minlovchi ilohiy tuyg’u
 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

 
129 
 
Ey, xush ul maykim, anga zarf o’lsa bir sing’on safol, 
Jom o’lur getinamo, Jamshid ani ichgan gado. 
 
«Geti»  -  jahon,  koinot;  «getinamo»  butun  jahonni,  koinotni  aks  ettiruvchi 
ko’zgu. Vahdat  mayini  ichgan kishining  ko’ngli butun koinotni o’zida aks ettirish 
xislatini  kasb  etadi.  Hech  narsasi  yo’q  gado  agar  vahdat  mayini  ichsa,  Jamshid, 
ya’ni  butun  er  yuzining  podshohiga  aylanadi  («jomi  Jamshid»  timsoliga  ishora). 
Ammo  «sing’on  safol»  timsoli  qanday  sirni  o’zida  yashirmoqda?  Buni  aniqlash 
uchun endi shoirning yigitlik ayyomida yaratgan tarji’bandiga murojaat qilamiz : 
 
Ketur, soqiy, ul mayki, subhi alast, 
Aning nash’asidin ko’ngil erdi mast. 
Mayikim, qilur quysalar jom aro, 
O’zi mastu, kayfiyati mayparast...
79
 
 
She’r davomida shoir boshidan kechirgan bir sarguzashtni hikoya qiladi: 
 
Eshit sarguzashteki, bugun menga 
Necha mayparast o’ldilar hamnishast... 
 
Shoir  mayxonada  bir  necha  mayparast  bilan  birga  o’tirgach,  qo’liga  yana 
may  solingan  sopol  ko’zani  olib,  manzili  sari  yo’lga  chiqadi.  Yo’lda  bir  necha 
«ehtisob  ahli»  (ya’ni,  shariat  qoidalariga  shahar  ahli  qanday  rioya  qilayotganini 
tekshirib  boruvchi  muhtasibning  odamlari)  shoirni  mayxo’rlikda  ayblab, 
kaltaklaydilar.  Shoir  badaniga  etgan  ozorni  sezmaydi,  ammo  qo’lidagi  may  to’la 
ko’za singaniga qattiq kuyunadi: 
 
Shikastim mening oncha ermas edi,   
 
Ki may zarfi topdi aroda shikast. 
Chu sindi sabu, chorae topmadim, 
Meni muflisu, uru, giryonu mast. 
 
(Navoiy qahramoni muflis, ya’ni bozori kasod bo’lgan, ur, ya’ni yalang’och, 
liboslari pora, giryon - ko’zlarida shashqator yosh va mast.) Shu holida - 
 
Xarobat aro kirdim oshuftahol, 
May istarga ilgimda sing’on safol. 
 
Xarobot - ham vayrona, ham mayxona, ham mug’ dayri, ya’ni otashparastlar 
ibodatxonasi, ham bu foniy dunyo - asli barchasi bir narsa - xarobot. 
Shoir  may  istaydi,  ammo  may  to’la  ko’za  chil-chil  bo’lgan,  uning  qo’lida  
faqat  singan  sopol  parchalari  qolgan.  Ushbu  sopol  bo’laklarini  ehtiyot  bilan 
                                         
79 O’sha kitob, s. 601 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

 
130 
yig’moq  kerak.  Qadimgi  obidalarni  tuproq  ostidan  parcha-parcha  holda  topib, 
to’plab, har birini chang-g’ubordan, chirkdan 
tozalab,  ularni  koshinkor  ustalar  kabi  bir-biriga 
mosini  aniqlab,  to’g’ri  joylashtirib,  naqshlar 
yaxlitligini  tiklab,  keyin  bir  asosga  tarxini 
chizib,  o’sha  asosda  bir-biriga  yopishtirib, 
etmagan,  topilmagan  joyini  o’rniga  qarab 
tasavvurda tiklab, yaxlit idish holiga keltiradigan zukko atiqashunos vazifasini ado 
etmoq kerak. 
Ana  shundan  so’ng  bu  idish  nima  vazifa  bajargan,  uning  mazmuni,  shakli, 
undan foydalanish qonun-qoidalarini aniqlash mumkin. Biz ham ustoz adib ijodiga 
shunday  munosabatda  bo’lsakkina,  u  yaratgan  yoki  ishlatgan  har  bir  timsol, 
tashbih,  atamalarga  g’oyati  e’tibor  bilan  yondoshib,  ularni  bir-biriga  qiyosan 
o’rganib,  mag’zini  chaqishga  urinsakkina  bir  natija  chiqishi  mumkin.  She’rga 
qaytamiz. Uning bir bandi tugab, yangisi boshlanadi: 
 
Safol ichra bir jur’a loye manga, 
Erur jomi getinamoye manga, 
Ketarmakka xudbinligim ranjini, 
Qani boda yanglig’ davoye manga.
80
 
 
 Haqiqiy  oshiq  uchun  may  ko’zasining  sinig’i  -  sopol  parcha  yuzida 
saqlangan bir qultum may quyqasi (loyi) ham butun jahonni (balki koinotni) o’zida 
aks ettira oluvchi vahdat mayi to’la qadah (jom) o’rniga o’taveradi, o’sha vazifani 
ijro qilaveradi. 
Bu  nima  degani?  Borliq  mohiyati 
vohid  va  yagona.  Ammo  inson  ushbu 
yagona 
mohiyatni 
ko’z 
bilan 
ko’ra 
olmaydi,  inson  faqat  uning  majozini  - 
ko’zgudagi 
aksini 
ko’rishga 
qodir. 
Majozda,  ya’ni  tabiat,  voqelik  ko’zgusida 
tasvir 
parchalanib 
ketgan, 
vahdat 
(yagonalik)  zohiran  kasrat  (ko’plik)ga 
aylangan,  shu  sababli  bu  voqeiy  dunyo 
xarobotdir, 
vayronadir, 
butparastlar 
ibodatxonasidir,  uni  oshiq  mayxona  sifatida  ko’radi,  har  sanamda  yagona  bir 
sanamni ko’rib unga oshiq bo’ladi. 
                                         
80 O’sha kitob, s. 602