Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti

Sa’diy  Sheroziy  (1189-1292)  va  Kamol  Isfahoniy(vafoti  1237)lar    o’z  asarlarida  Sanoiy  va 
Anvariylar an’anasini davom ettirib, “Haq asrori”ni “majoz tariqi”ga, ya’ni inson hayotining 
dunyoviy  muammolariga  “maxlut  qilib”  (aralashtirib)  bayon  etdilar,  Sa’diyning  “Bo’ston” 
va “Guliston” asarlari “Hadiqa” yo’nalishda, o’sha erkin uslubda yaratildi, ammo ular ham o’z 
yo’nalishlarining “haqiqat tariqi”dan farqini alohida ta’kidlagan emaslar.  
Faqat XIII asr oxiri - XIV asr boshlarida Amir Xusrav Dehlaviy (1253-1325) Nizomiy 
dostonlariga  birinchi  bo’lib  javob  yozish  bilan  ongli  ravishda  “majoz  tariqi”  yo’nalishini 
tanlaganini  namoyish  qildi.  Amir  Xusrav  “Xamsa”  si  shu  darajada  shuhrat  qozondiki,  islom 
mintaqa  she’riyatida  “majoziy  ishq”ni  kuylash  va  “Xamsa”  dostonlariga  tatabbu  bag’ishlash 
keng  ko’lamli  an’anaga  aylandi.    XIV-  XV  asrlar  mintaqa  ma’naviyati  “Xamsa”  an’anasi 
ta’sirida rivoj oldi, shoirning salohiyati va iqtidori hech bo’lmaganda “Xamsa”ning bir dostoniga 
munosib  javob  yoza  bilish  bilan o’lchanadigan bo’ldi
61
. Bu  jahon  ma’naviyati tarixida betakror 
hodisa  edi.  Navoiy  eslagan  Xojuyi  Kirmoniy(1281  -  1352),    Salmon  Sovajiy  (1300  -  1376)  va 
Kotibiy (vafoti 1436)lar ushbu dostonchilik an’anasiga mansub shoirlardir. Shunday qilib, XIV-
XV  asrlar  mintaqa  she’riyatida    “majoz  tariqi”  etakchi  mavqega  ko’tarilganligini  qayd  etish 
mumkin. 
                                         
59
 Alisher Navoiy. Asarlar. 15-jild. T., 1968, s.166 
60
  Nizomiy  Ganjaviy  “Xamsa”sining  hozir  ilmiy  iste’molda  mavjud  to’liq  nusxalari  1362-1365 
yillarda  ko’chirilgan  bo’lib,  ulardan  ko’ra  qadimiyroq,  ayniqsa,  XII-XIII  asr  nusxalari  hanuz  topilgan 
emas. 
61
  Ғ.  Alievning  “Temы  i  syujetы  Nizami  v  literaturax  narodov  Vostoka»  (M.  1985)    kitobida 
XIV-  XV  asrlarda    yashab,  forsiy  va  turkiy  tillarda  Nizomiy  va  Dehlaviy  dostonlariga  tatabbu 
bag’ishlagan 50ga yaqin shoir haqida ma’lumot berilgan. 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

 
121 
Bu  davrda  nafaqat  dostonchilik,  balki  g’azalnavislikda  ham  “Haq  asrori”ni  “majoz