Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti

 
4-fasl. Qaramlik davrida  
o’tmish ma’naviy merosimizga yondoshuv. 
 
Yaqin  o’tmishda,  ya’ni  qaramlik  davrida  milliy  ma’naviy  merosni 
o’rganishga  qanday  yondoshildi,  degan  masalada  ba’zan  bahs  tug’ilib  qoladi. 
Ba’zilar  shunday  fikrlashadi:  “Axir  o’sha  yillar  davomida  ham  o’tmish  meros 
ozmi-ko’p  o’rganildi-ku!  Forobiy,  Beruniy,  Abu  Ali  ibn  Sino,  Alisher  Navoiy  va 
boshqa qator allomalarning asarlari rus va o’zbek tillarida bosilib chiqdi, tadqiq va 
targ’ib etildi. Bu ulkan ijodiy mehnat bir necha avlod olimlarning umr  mazmunini 
tashkil  etmadimi?”  Nihoyatda  to’g’ri.  Ustozlarimiz  bu  yo’lda  chinakam  fidoyilik 
namunalarini  ko’rsatishdi.  Bugungi  milliy  ma’naviyatimizni  tiklash  yo’lidagi 
urinishlar  ko’p  jihatdan  o’sha  zahmatkash  ustozlar  yaratgan  zalvorli  poydevorga 
tayanib  turipti.  Ammo  ayrim  insonlarning  millat  ma’naviyati  yo’lidagi  fidoyiligi 
bilan  hukmron  tuzum  va  uning  mafkurasi  ko’zlagan  asl  maqsad,  bu  sohada 
yuritgan  qat’iy  siyosati  orasida  jiddiy  farq  bor  ekanligini  ham  bugun  o’zimizga 
oydinlashtirib  olishimiz  kerak.  Biz  o’tmishni  yoppa  inkor  qilish  yo’lidan  borsak, 
yana  “bolьshevikcha”  ish  tutgan  bo’lamiz.  Etmish  yil  ichida  nimalar  yutdik  va 
nimalarni  yutqizdik  -  uning  sarhisobi  alohida.  Bu  o’rinda  yaxshi  anglab  etishimiz 
kerak  bo’lgan  masala  shuki,  sobiq  hukmron  tuzum  o’tmish  merosni  o’rganishda 
ham  o’z  siyosati,  etakchi  g’oyasi,  mafkurasi  ildizlarini  mustahkamlashni  niyat 
qildi.  O’zbekning  asl  milliy  ma’naviyati,  ajdodlarimiz  yaratgan  boylik  bevosita 
ularni hech qachon va mutlaqo qiziqtirgan emas. 
Bolьsheviklar  diktaturasi  agar  olimlarimiz  uchun  o’tmish  ajdodlar  merosini 
o’rganishga zarracha  imkon bergan bo’lsa, buning evaziga  ular  oldiga  ulkan shart 
va  talablar  ham  qo’ygan  edilar.  Bir  so’z  bilan  “kommunistik  partiyaviylik”  deb 
atash  mumkin  bo’lgan  talabning  mazmuni  shunda  edi-ki,  o’tmish  merosimizda 
marksizm  g’oyalarini  quvvatlovchi,  bu  g’oyalarning  keng  xalq  ommasi  ongiga 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

 
178 
puxta  va  mustahkam  o’rnashuviga  xizmat  qiluvchi  har  qanday  narsa  topilsa, 
barchasini  yaqqol  ochib  berish,  targ’ib  qilish,  ajdodlarimiz  bildirgan  fikr  va 
mulohazalarni  iloji  boricha  “marksistik  ruhda”  talqin  qilish,  ammo  agar  nimaiki 
“proletar diktaturasi”  g’oyalariga zid kelish ehtimoli bo’lsa rad etish, inkor qilish, 
qora  yorliqlar  yopishtirish,  zarur  holatlarda  esa  ko’rib  turib  ko’rmaslikka  solib 
o’tib ketish  lozim edi. Merosni o’rganish  ishiga  marksizm “falsafa”sini chuqur  va 
jiddiy  o’zlashtirgan,  totalitar  siyosatga  sodiqligi  tajribada  isbot  etilgan,  mavjud 
tuzumga  chin  dildan  tarafdor  kishilar  darg’a  qilib  belgilanar,  ularga  har  bir  soha 
tadqiqotchilarining  “dialektik  va  tarixiy  materializm”,  “ilmiy  kommunizm” 
printsiplaridan  zarracha  o’ng  yo  so’lga  og’ishmay  borayotganligini  qat’iy  nazorat 
etish va ta’minlash ishonib topshirilgan edi. Qatag’onlar odamlarning yuragini olib 
qo’ygan, ko’plar hukmron “partiya” nima desa, “ha, shu to’g’ri ekan-da” deb qo’ya 
qoladigan bo’lib qolishgan edi. 
Sobiq  tuzum  davrida  ajdodlarimiz  merosini  o’rganish  bo’yicha  bajarilgan 
ishlarni baholashda unutmaslik lozimki, buyuk allomalarimizning qarashlari ularda 
asli holidek aks etgan emas, balki begona qoliplar, yot andozalarga moslab sun’iy 
talqin  etib  kelingan.  Buning  uchun  turli  usullardan  foydalanilgan.  Masalan, 
ommaviy  nashrlarda  ularning  asarlaridagi  “kommunistik  partiyaviylik”  qolipiga 
tushmay  qolgan  joylari  (ko’pincha,  eng  muhim  qismlari)  qirqib-kesib  tashlanishi 
shunday  “usul”lardan  biri  edi.  Tan  olish  kerak,  sobiq  tuzum  davrida  olimlarimiz, 
tadqiqotchilarimiz  shaxsan  qanchalik  pok,  samimiy  bo’lishmasin,  ajdodlar 
merosiga  xolis  yondoshuv  imkoniga  ega  bo’lgan  emaslar.  Ular  ba’zan  o’zlari 
to’g’ri  deb  o’ylagan  holda,  ba’zan  majburiyatdan  yo’qni  bor,  borni  yo’q  qilib 
ko’rsatganlar,  ajdodlarimiz  so’zini  xolis,  mintaqa  ma’naviyatining  amaliy  va 
nazariy  takomili  mantiqiga  muvofiq  tarzda  emas,  marksistik  mafkura  talablariga 
mos  yo’nalishda  talqin  etganlar.  Natijada  o’tmish  merosimiz  namunalari  bilan  asl 
qo’lyozmalardan, to’liq matnlardan emas, ommaviy nashrlar asosida tanish bo’lgan 
ko’pchilik  oliy  ma’lumotli  mutaxassislar  ham  yagona  hukmron  ideologiya  ruxsat 
bergan  “haqiqatlar”dan  o’zga  haqiqatlar  mavjud  ekanligidan  deyarli  bexabar 
tarbiya  topganlar.  Bugun  ziyolilarimizning  ko’pchiligi  ma’naviy  merosni  to’g’ri 
idrok  qilishga  qiynalayotganliklarining  sabablaridan  biri  ham  shunda.  Demak, 
o’tgan  70  yillik  davrda  ma’naviy  merosni  o’rganish  bo’yicha  qilingan  ishlarning 
amaliy  tomonlari  -  nashrlar,  ma’lumotlar  -  bugun  uchun  xizmat  qilishga  yaroqli 
bo’lsa  ham,  g’oyaviy-nazariy  yo’nalishlar,  talqin  va  xulosalar,  andaza  va 
tushunchalar - barchasi jiddiy va diqqat bilan qayta ko’rib chiqishni talab qiladi va 
bu milliy  ma’naviyatimiz nazariyasini to’g’ri, asliga  muvofiq shakllantirishda o’ta 
muhim muammolardan biridir.