Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti

2-fasl. Jadidchilik ma’naviyati. 
bosqichi 
bo’lib, 
bu 
jarayon 
boshlanishdanoq  foje’  bir  tarzda  -  qadim 
Turon  xalqla-rining  Rossiya  imperiyasi 
tomonidan  bosib  olinishi  va  150  yillik 
mustamlaka  holatida  murakkab  bir  tarzda 
kechdi. 
Bu 
bosqichdagi 
milliy 
ma’naviyatimiz  uchun  eng  ahamiyatli 
hodisa  Milliy  uyg’onish  va  jadidlarning 
madaniy-ma’rifiy faoliyatidir. 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

 
173 
 
   
 
Turkiston  o’lkasi  xalqlarining  milliy  mustaqillik  uchun  kurashi  ikki 
yo’nalishda  kechdi.  Birinchisi  -  qurolli  kurash,  qo’zg’olonlar  yo’li  bo’lib,  1892 
yildagi  Toshkentda  yuz  bergan  «vabo  qo’zg’oloni»  (yoki  «toshotar  voqeasi»), 
1898  yilda  Andijon  viloyatidagi  Dukchi  eshon(Muhammadali  xalfa)  jihodi,  1916 
yil  mardikor  voqealari,  keyinchalik,  o’lkada  bolьsheviklar  hukmronligi 
o’rnatilishga  qarshi  «bosmachilik»  yoki  qo’rboshilar  harakati  deb  nom  olgan 
milliy-ozodlik  kurashi  ushbu  yo’nalishdagi  mashhur  voqealardandir.  Ikkinchisi, 
madaniy–ma’rifiy  yo’nalish  bo’lib,  bu  yo’lning  asosiy  maqsadi  xalq  madaniy-
ma’rifiy saviyasini oshirish, milliy iqtisodni yangi izlardan yuksaltirish yo’li bilan, 
vaqti  kelganda  nihoyatda  qudratli 
harbiy-siyosiy  mavqega  ega  bo’lgan 
Rossiya 
hukumati 
bilan 
ba’zi 
kelishuv,  murosayi  madora  usullari 
bilan 
Evropaning 
ilg’or 
idora 
usullarini 
o’zlashtirib, 
millatning 
haqiqiy  ozodligini  ta’minlash  edi.  Bu 
ikki 
yo’l 
ba’zan 
bir-biri 
bilan 
yaqinlashar,  ba’zan  o’zaro  ziddiyatga 
kirishar,  ammo  amalda  bir-birini 
to’ldirib, 
quvvatlab 
boruvchi 
yo’nalishlar  edi.  Ma’rifatchilik  yo’li 
Ahmad  Donish,  Furqat,  Feruz  kabi 
XIX  asr  ikkinchi  yarmida  faoliyat 
ko’rsatgan  yurt  ulug’lari  tashabbusi 
bilan  boshlanib,  XX  asr  boshida 
jadidlar  harakatida  yorqin  namoyon 
bo’ldi.  Har  ikki  yo’nalish  ham  XIX 
asr  oxirida  kichikroq  ko’lamlarda 
boshlangan bo’lsa, XX asrning ikkinchi o’n yilligidan butun mintaqada yalpi rivoj 
olib, Milliy Uyg’onish harakati darajasiga ko’tarildi. 
Bir  tarafdan  Turkiya,  Misr,  Eron,  Xitoy  kabi  Sharq  mamlakatlaridagi 
yangilanish 
to’lqini, 
ikkinchi 
tarafdan, 
Rossiya 
va 
Qavkazorti 
o’lka 
musulmonlarining  ta’sirida  Turkistonda  Yangi  davr  nafasi  shiddat  bilan  ufura 
boshladi.    Mahalliy  ishbilar-monlar  Evropa  bilan 
savdo-sotiqni  keng  yo’lga  qo’ydilar,  yangicha 
tusdagi  ishlab  chiqarish  korxonalari  -  paxta 
tozalash,  yog’  zavodlari  qurila  boshlandi.  Bank 
tizimi joriy etildi. 1884 yilda Bog’chasaroyda nashr 
etilayotgan  «Tarjumon»  gazetasiga  Turkis-tondan 
200  kishi  obuna  bo’ldi,  o’sha  yillarda  Toshkentda 
Saidg’ani 
Saidazimboy, 
Sharif-xo’ja 
qozi, 
Muhiddinxo’ja qozi kabi ilg’or fikrli kishilar mahalliy bolalar uchun yangicha (rus-
tuzem atalmish) maktablar ochilishiga homiylik qildilar.