Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti

ishq martabasini shu daraja yuksak qo’yadi.  
Ikkinchi  doston  “Farhod  va  Shirin”ni  olaylik.  Nizomiy  va  Dehlaviy  asarlarida  asosan 
tarixiy  shaxs  Xusrav  Parviz  atrofida  suhbat  yuritilgan,  Nizomiy  shahzoda  va  shoh  timsolida 
oddiy  insonni  tasavvur  qilib,  uning  tantiqligi,  aybu  qusurlari  samimiy  ishqi  tufayli  asta-sekin 
barham  topib,  oqila  Shirin  ta’sirida  Xusravning  kamolot  va  fozillik  kasb  eta  borganligini  ibrat 
qilib  ko’rsatishni  niyat  etgan  bo’lsa,  Dehlaviy  ijtimoiy  mavqe  va  muhitning  shaxs  ma’naviy 
qiyofasi  va  xatti  -harakatiga  ta’sirini  ochib  bergan  edi.  Navoiy,  salaflari  tajribasidan  tegishli 
xulosalar chiqarib, shoh Xusravni butkul salbiy timsol sifatida talqin etdi va oldingi dostonlarda 
ideal oshiq, ammo ikkinchi darajali qahramon mavqeida turgan Farhodga asosiy diqqatni qaratdi. 
Ushbu  o’zgarishning  bosh  sababi,  Chin  shahzodasining  ma’naviyatidagi  etakchi  fazilat  -  uning 
o’zligi  (shahzodaligi  va  otasi  Xoqon  mulkiga  vorisligi)dan  butkul  voz  kechib,  pok  oshiqlik  va 
elga naf etkazish yo’lini tutganligi (toshkesar va naqqoshlik hunarini kasb qilib olganligi)dir. 
Doston  Farhodning  arman  malikasi  Shirin  ishqida  boshdan  kechirgan  sarguzashtlari 
bayonidan iborat emas. Navoiy insonning, millatning, bashariyatning ma’naviy kamoloti haqida 
qayg’uradi. Shahzodaning dilda  ishq  bilan tug’ilishi, uning Xoqon mulkini qabul qilib olishdan 
ilgari sirli sandiq va undagi ko’zgu tilsimini echish qasdida Yunon safariga yo’l olishi, bu yo’lda 
avval  ajdahoni,  so’ng  Axrimanni,  oxiri  temir  tanli  kamon  otuvchini  engib,  donishmand  Suqrot 
bilan  uchrashuvga  muvaffaq  bo’lishi  -  bu  afsonaviy  tasvirlar  ortida  bashariyatning,  insonning, 
ayniqsa, turkiy elatning, o’z mohiyatini anglab etish yo’lidagi kamolot bosqichlarini bir-bir bosib 
o’tishi badiiy-majoziy tasvir etilgan. 
 Sirli ko’zguda Farhod Shirinni emas, avvalo o’z taqdirini ko’radi. Ajdaho ibtidoiy jamoa 
kishisining  asotir  (mifologik)  tafakkurida  johillik  va  yovvoyilikni,  Axriman  Avesto 
ma’naviyatida zulmat, yolg’onchi kuchlar timsolini, kamon otuvchi temir odam esa qabilalar aro, 
elatlar  aro  ayovsiz  nifoqlar  davri  -  xudbin  va  beshafqat  talonchilarining  majoziy  qiyofasini 
eslatadi.  Ajdodlarimiz  o’z  ruhiyatlaridagi  shunday  qattol  yovlarni  engib,  Suqrot  qiyofasidagi 
islomgacha  bashariyat  erishgan  ilm  va  hikmatni  egallab,  IX-XV  asr  islom  ma’naviyatiga  etib 
keldilar.  “Xamsa”  dostonlarida  buningdek  botiniy  ma’no  qabatlari  ixlos  bilan,  salaflar  ijodiga 
qiyos bilan izlansa, cheksiz topiladi. 
 
“Layli  va  Majnun”  afsonasi  fors  va  turkiy  tillarda  o’nlab  dostonlarga  mavzu  bo’lgan. 
Ammo ularning har biri o’ziga xos, betakror ma’no qatlamlarini ifsho etadi. Bu dostonning eng 
asosiy  xislati  -  Majnun  ham,  Layli  ham  teng  oshiq,  teng  ma’shuq.  Bu  doston  ikki  oshiq 
Insonning haqiqiy ishqni anglab etmaganlar orasidagi foje’ holati tasviriga bag’ishlangan deyish 
mumkin.  
“Sab’ai sayyora” Insonning hayot va xayol dunyosidagi cheksiz adashuvlarining majoziy 
tasviridan  iborat.  Bunda  yana  “ahli  qabul”  va  “ahli  rad”  orasidagi  tazod  (ziddiyat)  birinchi 
o’ringa chiqadi. Muqbil va Mudbir, Suhayl va Jobir, Juna va Jaysur, Ma’sud va Mallu timsollari 
ushbu  ikki  guruhga  mansub  bo’lib,  hayot  sinovlaridan  qanday  o’tishiga  qarab,  “ahli  qabul” 
saodatga, “ahli rad” esa qilmishlariga yarasha jazoga erishadilar. Ichki qissalaridagi bu timsollar 
asar bosh qahramoni Bahromshoh uchun ham ibrat sifatida keltiriladi. Ammo hukmdor o’z xirsu 
havaslarini  jilovlab  ola  bilmaganligi,  begunoh  jonzotlar  qonini  ayovsiz  to’kkanligi  kasofatidan 
o’zi ham er yutib halok bo’ladi.  
Buyuk  jahongir  taqdiri  haqidagi  oxirgi  “Saddi  Iskandariy”  (Iskandar  devori)  dostoni 
shaklan  ma’lum  darajada  “Xamsa”  ning  birinchi  dostonini  eslatadi.  Unda  ham  har  bobda  turli 
ijtimoiy-axloqiy  mavzudagi  falsafiy  mulohazalar,  ibratli  kichik  hikoyat  va  hikmat-xulosa 
beriladi. Orada Iskandar  hayotidan  bir  voqea  hikoya qilinadi. Iskandar timsoli  yaqingacha  ham 
E.E.  Bertelьs  talqiniga  binoan  odil  shoh  timsoli  deb  qabul  qilib  kelindi.  Faqat  Aziz  Qayumov 
1975 yilda nashr etilgan ushbu mavzudagi maxsus risolasida Navoiy qahramoni aslida murakkab 
timsol  ekanini,  dostonda  Iskandar  qiyofasi  tadrijiy  o’zgarishda  ochib  berilganini  ilmiy  isbot 
                                         
111
 
 O’sha kitob, s. 118-120 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

 
162 
etdi.
112
  Yunon  shahzodasi  avval  shohlikka  o’zini  noqobil  deb  bilgan  jur’atsiz  va  kamtar  o’smir 
bo’lsa,  hayot va  fotihlik  siyosati taqozosi  bilan asta-sekin o’zbilarmon  va  shafqatsiz  istilochiga 
aylanib  boradi  va  faqat  o’limi  yaqinlashganini  sezgach,  joh  va  kibr  yo’lidagi  butun  urinishlari 
sarob ekanligini anglab etib, ko’zi ochiladi. 
“Xamsa”da  majoziy  ishq  tasvirlanadi,  insonning  insonga  munosabatidan,  ya’ni  axloqiy 
munosabatlaridan  boshlab,  hukmdorning  fuqarolarga  va,  umuman,  hukmdorlikka,  toj-taxtga 
munosabati,  o’z  navbatida  toj-taxtning,  hukmdorlik  mavqeining  insonga  ta’siri,  ya’ni  insonlar 
hayotiga  oid  ijtimoiy,  axloqiy  munosabatlar  majmui  Tavhid  e’tiqodi  nuqtai  nazaridan  ko’rib 
chiqiladi.  
“Xamsanavislik”  an’anasi  islom  mintaqa  ma’naviyati  takomilining  badiiy 
tafakkurdagi  o’ziga  xos  in’ikosi  bo’lib,  shunga  yarasha  munosabatni  talab  qiladi.  Bu  an’ana 
tadqiqotchidan  ham,  oddiy  kitobxondan  ham  har  bir  dostonnning  shakl  va  mazmuniga  alohida 
e’tibor talab qiladi, chunki bir mavzuda yozilgan o’nlab dostonlar diqqat bilan o’qilsa, aslo bir-
birini takror etmagani, balki o’zaro ijodiy bahsda yozilgani ma’lum bo’ladi. Shu sababdan har bir 
dostonni  o’qiganda  ham  uning  ushbu  mavzu  silsilasidagi  o’rniga,  ham  har  bir  shoir  ijodiy 
merosidagi  mavqeiga  ahamiyat  qaratish  lozim.  Shundagina  uning  tamomila  o’ziga  xosligi  va 
mazmun qamrovini anglab etish mumkin. 
Islom  mintaqa  adabiyotining  bu  murakkab  xislati,  uning,  masalan,  Yangi  davr  g’arb 
adabiyotidan  farqi  XX  asrning  30-yillaridayoq  E.E.  Bertelьs  tomonidan  Navoiy  va  Attor, 
Nizomiy  va  Dehlaviy  ijodini  qiyosiy  o’rganish  asosida  ilmiy  isbotlangan  edi.  “Xamsa” 
dunyosida ijtimoiy hayot tasviri inson ma’naviy takomili muammolardan ajralmas, bir butundir.