Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti


-fasl. “Majoz tariqi” va  Tavhid mohiyatining  yangicha talqini



Download 2,63 Mb.
Pdf ko'rish
bet184/290
Sana03.01.2022
Hajmi2,63 Mb.
#280020
1   ...   180   181   182   183   184   185   186   187   ...   290
Bog'liq
Milliy ma naviyat bosqichlari (M.Imomnazarov)

5-fasl. “Majoz tariqi” va  Tavhid mohiyatining  yangicha talqini. 
 
Ilohiy  kitoblar  orqali  insoniyatga  ayon  etilgan  tavhid  haqiqati  tasavvuf 
ta’limoti  tufayli  inson  ruhining  mulkiga  aylandi.  Buyuk  co’fiy  shayxlari  avvalo 
insonga  o’zligini  anglab  etishni  o’rgatdilar.  Tasavvuf  tarixiy  takomil  jarayonida 
turli bosqichlarni bosib o’tib, XIV asr Naqshbandiya tariqati timsolida yana solikni 
xalqqa,  hayotga  qaytardi,  faqat  endi  so’fiy  o’zligini,  Haqni  anglab  etgan,  dilini 
xudbinlik  zangidan  poklab,  “Haqiqat  asrorining  ganjinasi”  ga  aylantirgan  holda 
hayotga qaytib keldi. U endi o’z shaxsiy manfaatlari uchun emas, balki Haq uchun, 
                                         
100 Bertelьs E.E. Izbrannыe trudы. Navoi i Djami. M., 1965, s.447-449 
www.ziyouz.com kutubxonasi


 
148 
xolis  Alloh  yo’lida  moddiy  hayot  voqeligida faol qatnasha boshladi.  Abdurahmon 
Jomiy,  Xoja  Ahror  Valiy,  Mahdumi  A’zam  kabi  ulug’  so’fiy  shayxlari  siyosiy  va 
ijtimoiy  hayotda  yuksak  mavqe kasb etdilar. Maxdumi  A’zam siyosatga oid qator 
risolalar yaratdi. 
Marksistlar  o’zlaridan  oldin  o’tgan  barcha  insonlarni,  ular  qanchalik  ulug’ 
bo’lmasin,  baribir  dunyoqarashi  cheklangan  deb  hisoblab  keldilar.Sovet  davrida 
o’tmish  allomalarning  butun  “xizmati”  kelajakda  yaratilajak  “dialektik 
materializm”  nazariyasiga  qanchalik  muvofiq  fikr  yuritganliklari  bilan  belgilandi. 
Agar  nomuvofiq  bo’lsa,  demak,  “reaktsion”.  Ular  nazarida,  o’tmishning  eng 
“progressiv”  allomalari  ham,  ayniqsa  Sharqdan  bo’lsa,  “sinflar  kurashining” 
mohiyatiga etib bormagan. Jumladan,”sotsialistik realizm” nazariyotchilari Alisher 
Navoiy  tafakkurini  ham  bu  qusurdan  xoli  emas,  deb  hisoblashgan.  U  “zolim 
podshohlar”  va  “riyokor  shayxlar”  ni  qoralagani  -  nihoyatda  “progressiv”  hodisa 
sanalsa-da,  ammo  jamiyatdagi  ikki  muxolif  sinf,  deylik,  feodallar  va  dehqonlar 
orasidagi  “murosasiz  ziddiyat”ni  to’g’ri  ochib  bera  olmagani  -  buyuk  shoir 
tafakkuridagi  noqislik  sifatida  baholangan.  Aslida  aqlimizni  peshlab,  insonlar 
jamiyatini  Yusuf  Xos  Hojib,  Alisher  Navoiy  kabi  buyuk  allomalarimiz 
tushunganidek tushunsak edi - allaqachonlar ko’p muammolarimiz echilgan bo’lur 
edi. Buyuk ajdodlarimizning ma’naviy  merosi tuganmas xazinadir. Ularda nafaqat 
bir  inson,  balki  butun  insoniyat  o’tmishi,  buguni  va  kelajagi  yaxlit  namoyon 
bo’lgan.  
Qarama-qarshiliklar  birligi  va  kurashini  voqelik  mohiyatining  o’zak  qonuni 
sifatida  idrok  etilishi  barcha  narsa-hodisalar  mohiyatini  juftlikda  ko’rib,  ularni 
albatta  bir-biri  bilan  cheksiz  kurash  holatida  tasavvur  qilishga  olib  keladi. 
Nazariyada albatta zid tomonlar bir -birini taqozo  qilishi tan  olinadi, ammo  inson 
faol zot, u bir ishni boshlasa, nihoyasiga etkazmay qo’ymaydi: hayotning mohiyati 
kurashmi - demak, kurashni boshlab, oxirigacha olib borish kerak, ya’ni muxolifni 
butkul  mahv  etish  (yo’q  qilib  tashlash)  kerak.  Agar  muxolif  tomon  kurashni 
hayotning mohiyati deb bilmasa, badtar bo’lsin, uni engish qaytaga osonroq. Nega 
Rossiyada  burjuaziya  engildi,  chunki  hech  qaysi  “kapitalist”  yoki,  hatto,  “feodal” 
ishchi  yoki  dehqonni  butkul  yo’q  qilib  tashlash  kerak  deb  hisoblamaydi,  ammo 
ishchi  nazarida  (aniqrog’i,  marksizm  ko’zi  bilan  qaraganda)  “kapitalist”lar  sinfi 
umuman  jamiyat  uchun  befoyda  unsur,  uni  qancha  tez  yo’q  qilib  tashlansa, 
shuncha  tez  “kommunizm”  quriladi.  Negadir  hayot  bu  farazlarni  tasdiqlamadi, 
faqat inson qoni daryo-daryo bo’lib oqqani qoldi. 
Fuqarolar  jamiyatining  asosiy  xususiyati  -  ijtimoiy  uyg’unlikdir.  Ijtimoiy 
uyg’unlik  esa  insonlarning  bir-birini  tushunishi  bilan  bo’ladi.  Kommunistik 
g’oyaning  eng  katta  kamchiligi  ham  turli  ijtimoiy  toifalar  tabiatidagi  o’ziga 
xosliklarni  anglab  etishga  hafsala  qilmay,  murakkab  voqelikni  faqat  ikki  sinf 
orasidagi  ayovsiz  kurash  sifatida  talqin  etganligi  bo’ldi.  Masalan,  Leninning  eng 
ko’p  g’azabiga  ikki  toifa:  intelligentsiya  va  dehqonlar  duchor  bo’lishgani 
ko’pchilikka  ma’lum.  Dehqon  mehnatkashligi  uchun  tabiatan  ishchiga  ittifoqdosh 
deb  qaralsa  ham,  uning  xususiy  mulkka  moyilligi  “dohiy”  ning  ko’p  g’azabini 
qo’zg’atar  edi.  Bu  “qusur”ga  barham  berish  uchun  “sodiq  shogird”(Stalin) 
tomonidan  yalpi  kollektivizatsiya  o’tkazildi,  natijada  dehqonlar  to’liq  totalitar 
www.ziyouz.com kutubxonasi


 
149 
davlat  asoratiga  tushdi.  Buning  xulosasi  dunyoning  oltidan  bir  qismini  egallagan 
davlatda  asosiy  oziq-ovqat  mahsulotlari  chetdan  naqd  valyutaga  sotib  olinishiga 
o’tish  bo’ldi.  Ziyo  ahlini  ham  bolьsheviklar  totalitar  tuzumning  itoatkor 
xizmatchilariga aylantirdilar.  
Asli  hayotda  sinflar  emas,  turli  ijtimoiy  toifalar  mavjud.  Ularning  har  biri 
jamiyatda  o’z  aniq  maqom  va  mavqeiga  ega.  Shunga  yarasha  har  birining  o’z 
tabiati,  ehtiyojlari,  burch  va  vazifalari,  o’z  ma’naviy  olami  mavjud.  Alisher 
Navoiyning “Lison ut-tayr”, “Mahbub ul-qulub” asarlariga  murojaat qilsak, bunga 
yaqqol ishonch hosil qilamiz. 
 “Lison  ut-tayr”  badiiy  asar,  shu  sababli  undagi  g’oya  ilmiy  tahlil  emas, 
ramziy  ishoralar  vositasida  bayon  etilgan.  O’ttiz  qush  (Simurg’)  timsoli 
jamiyatdagi  ijtimoiy  toifalarning  ko’pligi  va  rang-barangligiga  ishora.  Ular 
barchasi bir bo’lib, yaxlit voqelikni tashkil etadi. Navoiy “Mahbub ul-qulub” da bu 
qarashni  bevosita,  ochiq  ijtimoiy  tahlil  orqali  ifodalagan.  Unda  o’sha  davr 
jamiyatiga  xos  qirq  toifaga  ta’rif  beriladi  va  ularning  turli  jihatlari  mukammal 
tavsiflanadi. Har birining tabiatidagi fazilat va qusurlar xolis ochib tashlanadi. 
Turkiy  tildagi  mumtoz  adabiyot  ijtimoiy  masalalarga  doimo  jiddiy  e’tibor 
berib  kelgan.  Biz  toshbitiklar  va  Yusuf  Xos  Hojib  asaridan  buni  yaxshi  bilamiz. 
Ammo  Nizomiy  “Xamsa”sidan  boshlangan  badiiy  tafakkurning  murakkab 
izlanishlari  ijtimoiy  mavzuni  -  davlat,  jamiyat  va  shaxs  ma’naviyati  orasidan 

Download 2,63 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   180   181   182   183   184   185   186   187   ...   290




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish