Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti

Simurg’  –  Alisher  Navoiyning  “Lison  ut-
tayr”  asaridagi  o’ta  muhim  ijtimoiy-irfoniy 
ma’no  tashuvchi  etakchi  timsol.  Bashariyat 
miqyosidagi  mukammal  ijtimoiy  tizimning 
shakllanishi 
undagi 
har 
bir 
shaxsning 
ma’naviy  barkamolligi  bilan  bog’liq  ekanligi, 
bu  barkamollik  bani  odamning  har  bir  a’zosi 
ko’nglidagi  bir-biriga  nisbatan  beg’araz  va 
samimiy  mehr  mas’uliyati  bilan  o’lchanishi, 
insoniyat-ning  mohiyatan  yaxlitligi  va  buni 
anglab  etish  har  bir  insonning  ma’naviy 
kamolot sari cheksiz intilishi orqali yuz berishi 
mumkin ekanligi, insoniyatning yaxlit mohiyat 
sifatidagi  birlashuvi  esa  zo’rlik  va  bosqin 
asosida  emas,  turli  inson  toifalari,  millat  va 
elatlar  aro  bir-birini  tushunishga  intilish, 
beg’araz  va  fidoyi  mehr  asosida  o’zaro 
yaqinlashuvi  orqali  erishiladigan  voqelik 
ekanligini anglatuvchi badiiy tashbih. 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

 
145 
jamiyatga  munosabati  yo’nalishida.  «Majoz  tariqi»ning  mohiyati,  uning  jahon 
badiiy  tafakkur  tarixida  etishgan  ulug’  martabasi  shundaki  –  uning  asoschilari 
yuqoridagi ikki yo’nalishning o’zaro teran uyg’unligini sehrli bir tarzda ta’min eta 
bildilar. 
Navoiy  Nizomiy  va  Dehlaviy  kabi  zabardast  ustozlari  yaratgan  an’analarni 
izchillik  bilan  davom  ettirib,  «Xamsa»  dostonlarida  o’z  davri  ijtimoiy 
muammolarining  ma’naviy  mohiyatini  chuqur  badiiy  tadqiq  etgan  bo’lsa,  «Lison 
ut-tayr» dostonida Attorning irfoniy majozlariga xiyonat qilmagan holda ularga bir 
paytning  o’zida  ijtimoiy  jilo  baxsh  etishga  muyassar  bo’ldi.  Shu  tarzda  shoirning 
oxirgi  dostoni  ham  mazmuniy  teranlikda,  ham  shakliy  mukammallikda  «majoz 
tariqi»ning eng avj nuqtasi darajasiga ko’tarildi. 
Asarning  mintaqadagi  badiiy  tafakkur  tarixi  jarayoni  sahnida  «Mantiq  ut-
tayr»  bilan  batafsil  qiyosiy  tahlili  va  oradagi  farqlar  mohiyatini  shoirning  butun 
hayoti  va  ijod  yo’li  bilan  qiyoslash  orqali  juda  ajoyib  kashfiyotlarga  erishish 
mumkinligi  shubhasiz.  Bu  yo’ldagi  dastlabki  bosqich  tadqiqotlarga  tayanib  turib, 
hozircha ushbu g’oyat qisqa mulohazalarni bayon etish mumkin: 
Birinchidan,  tasavvuf  an’anasidagi  solikning  Oliy  mutlaq  zot  mohiyatida 
o’zlikdan  butkul  forig’  bo’lishi  g’oyasi  Navoiyda  shaxs  sifatida  mutlaq  o’zlikni 
yo’qotish,  hatto  jisman  mahv  bo’lish  ma’nosida  emas,  shaxs  ma’naviy 
kamolotining  muayyan  darajasi  sifatida  talqin  etiladi.  Ikkinchidan,  Navoiy 
talqinida  Simurg’  timsoli  bir  paytning  o’zida  ham  soliklar  (qushlar)  intilgan 
Borliqning Oliy  mohiyati, ham komil  insonlar jamoasi(«si  murg’» - o’ttiz qush) – 
Forobiy tasviridagi «fozil jamiyat» orzusi sifatida namoyon bo’ladi. Shu yo’l bilan 
Navoiy  tavhid  g’oyasining  Qur’on  oyatlariga  muvofiq  eng  mukammal  va  teran 
mazmunini  badiiy  timsol  qudrati  bilan  ochib  bera  oldi.  Inson  Xalloqi  olam 
tomonidan er yuzida xalifa qilib yaratilgan. Uning mas’uliyati ulug’. Jumladan,   
er yuzida ijtimoiy adolat o’rnatish mas’uliyati ham har bir insonning zimmasidagi 
burch bo’lib, buning uchun, avvalo, u shaxs sifatida shakllanmog’i, ya’ni ma’naviy 
kamolot  kasb  etmog’i  kerak.  Shu  nuqtai  nazardan  dostonning  ijtimoiy  mazmuni 
haqida quyidagicha tasavvur hosil bo’ladi: 
Qushlar  -  insonlar,  aniqrog’i,  butun  insoniyat.  Ularning  Simurg’  sari 
mashaqqatli  yo’li  -  baxtli  va  odilona  jamiyat  sari  tarixiy  izlanish  jarayoni.  Yo’l 
boshida bu ko’p asrlik orzu «odil shoh» izlash tariqasida namoyon bo’ladi. Tarixiy 
jarayon  davomida  insonlar  jamiyati  olg’a  intilish  bilan  chiniqib,  kamolotda 
yuksalib boradilar, turli ma’naviy bosqichlarni bosib o’tadilar. Va oxiri borib «odil 
shoh»  orzusi  muammoni  asosli  hal  qilib  bera  olmasligi  ravshan  bo’lib  qoladi. 
Qushlar mardonavor parvozda davom etib, «ikkinchi fano» bosqichiga etishadilar: 
 
Munda gar yaxshi taxayyul aylasang 
Yoki ish sirrin taammul aylasang, 
Muttasif bo’lsang sifotilloh ila, 
Jazm etarsen xotiri ogoh ila - 
Kim sen-o’q sen, har ne kim maqsud erur, 
Sendin o’zga yo’q nekim mavjud erur. 
Zotning ijmolig’a tafsilsen, 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

 
146 
Ham vujud ishkolig’a ta’vilsen. 
O’z vujudingni tafakkur aylagil, 
Har ne istarsen, o’zingdin istagil.
98
 
 
Bunda  shoir  har  bir  qushga  murojaat  etib,  «agar  sen  ulug’  orzu  yo’lida 
shaxsan  o’zing  fidoiylik  ko’rsatmas  ekansan,  xayol  xayolligicha  qolaberadi;  har 
neki  istar  bo’lsang,  o’zingdan  ista,  o’z  kuchingga,  kamolingga  tayan»,  demoqda.
 
Bir  so’z  bilan  aytganda,  «Oliy  haqiqat  mazhari»  sifatida  olib  qaralayotgan 
komil ijtimoiy tartibni vujudga keltirish ham insoniyatning o’z ma’naviy kamoli va 
faollik qudratiga bog’liqdir: 
 
Lek Simurg’ istagan ul jam’i tayr, 
Kim suluk ichra riyozat birla sayr - 
Aylabon chun o’zni qobil qildilar, 
Ul talabdin vasl hosil qildilar. 
Senda ham bilquvva ul mavjud erur. 
Fe’lga kelsa davo maqsud erur.
99
 
 
Demak,  shoir  fikricha,  har  bir  insonda  Oliy  haqiqat  -  uyg’un  va  baxtiyor 
ijtimoiy  tuzumga  etish  uchun  imkon  sifatida  barcha  jihatlar  berilgan,  faqat  bu 
imkoniyatni  ro’yobga  chiqarish  uchun  ma’naviy  barkamollik  va  fidoiy  faollik 
lozim. 
Navoiy  talqinidagi  Simurg’  -  butun  Insoniyatning  yaxlitlikda  erishuvi 
mumkin  bo’lgan  Oliy  takomil  bosqichiga  har  bir  kishi,  har  bir  jamoa  o’zicha 
kamolot hosil qilib etisha olmaydi. Butun insoniyat (jami qushlar) unga birgalikda 
intilmog’i,  birga-birga  parvoz  qilib,  yo’l  mashaqqatlarini  birga  engib  o’tib 
erishmoqlari mumkin. Simurg’ - bir qush emas, kamolotning oliy bosqichi -Tavhid 
bosqichiga  ko’tarilib  etgan  o’ttiz  qush(«si  murg’»)ning  birligi  -  ma’naviy 
yagonalik  hosil  qila  bilgan  uyg’un  insonlar  jamoasi,  yaxlit  insoniyat.  Ushbu 
uyg’unlikka  erishuvning  yagona  yo’li  esa  insonlarning  bir-biriga  Haq  rizoligi 
yo’lidagi pok va samimiy mehridir.  
Ulug’  shoir  asarlari  zamonamizgacha  omon  etib  keldi.  Ammo  ulardagi 
majoziy  qobiq  ko’pincha  teran  va  ezgu  fikrlarni  o’quvchi  ko’zidan  yashirib 
kelmoqda.  Ko’p  o’rinda  ular  an’anaviy  talqin  qilinmoqda.  Shu  sababli  bo’lsa 
kerak, biz - shoir ijodining tadqiqotchilari - hanuz uning satrlari qatiga yashiringan 
ulug’  asror  va  ramzlarni  kashf  etishga  etarli  jur’at  va  kamolot  topa  olmay 
qolmoqdamiz, ikkilanmoqdamiz, jo’n tahlillar bilan buyuk hikmatlar ustodi oldida 
o’zimizni  xijolatda  qoldirmoqdamiz.  Navoiy  nega  o’ttiz  qushni  bizning 
zamonamizgacha  etkazib  keldi?  Chunki  bu  «o’ttiz  qush»  -  bu  «Simurg’» 
insoniyatning ming yillik tarixidan bizgacha tirik etib kela olgan, butun insoniyatga 
bo’lgan  yuksak  mehrini  ulkan  qalblariga  jo  eta  olgan  va  shu  bilan  baqoga-
abadiyatga erishgan ajdodlarimizdir. Ular bugun ham tirik. Va biz bilan hamnafas, 
                                         
98 O’sha kitob, s.238 
99 O’sha kitob, s.238 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

 
147 
yangi taraqqiyot ufqlariga qarab toliqish bilmay parvoz etib bormoqdalar, hali ham 
bizni olg’a chorlamoqdalar. Bugungi kunda ularning ko’pgina armonlari kushoyish 
topa  boshladi.  Ammo  biz  -  kamolot  sari  intilayotgan  qushlar  -  bir  nafas  yo’l 
mashaqqatlaridan  toliqsak,  beg’amlik,  taraddud  va  yo  tushkunlikka  berilsak,  Oliy 
haqiqat  sari  intilishdan  bir  nafas  chekinsak,  butun  insoniyatning  ming  yillik 
orzulariga  xiyonat  qilgan  bo’lamiz,  bobolarimizning  tabarruk  umidiga  shak 
keltirgan bo’lamiz. Bunga bizning haqqimiz bormi? 
E.E.Bertelьs  1941  yilda  «  Navoiy  dunyoqarashiga  doir»  deb  nomlangan 
maqola  yozib,  unda  shoir  ijodiga  Ibn  al-Arabiy  va  Faxriddin  Iroqiylar  ta’sirini 
alohida  ta’kid  etgan
100
  va  bu  masalani  jiddiy  o’rganishga  chaqirgan  edi.  Ammo 
hanuzgacha  na  navoiyshunoslar,  na  jomiyshunoslar  ushbu  muhim  muammoga 
e’tibor  bergani  yo’q,  Jomiy  asarlarining  Dushanbeda  nashr  etilgan  8  jildlik 
to’plamiga  «Asha’ot  ul-lama’ot»  mutlaqo  kiritilmaganligi  ham  shundan  darak 
beradi.  
Navoiyning  oxirgi  asari  «Mahbub  ul-qulub»ni  shoirning  butun  ijodiy 
merosiga  o’zi  tomonidan  yozilgan  nazariy  xulosa  va  yakun,  deyish  mumkin.  Bu 
asar  mazmuni  nihoyatda  boy.  Unda  XV  asrda  mavjud  bo’lgan  barcha  ijtimoiy, 
axloqiy  va  ma’naviy  hodisalarning  o’zaro  bog’liqligi,  yaxlitligi  ishonarli 
ta’kidlangan.  Ushbu  kitob  sahifalarida  badiiy  tafakkurning  nazariy  muammolari, 
jumladan, oldinroq eslab o’tilgan badiiy ijod tariqi masalalari bo’yicha ham oldingi 
risola  va  she’riy  asarlarda  yo’l-yo’lakay  aytib  o’tilgan  fikrlar  umumlashtirilib, 
xulosalar  chiqarilgan.  Yuqorida  qayd  etib  o’tilganidek,  Sanoiy,  Nizomiy,  Sa’diy, 
Amir  Xusrav,  Hofiz  asarlarida  muayyan  darajada  o’z  aksini  topgan  va  Alisher 
Navoiy  ijodida  mukammal  darajaga  etib,  uning  tomonidan  nazariy  asoslangan 
mutlaqo yangi mustaqil badiiy tafakkur tarzi «majoz tariqi» deb nom oldi va unda 
Haq  (Oliy  haqiqat)  asrori  «majoz  suvratinda»  namoyon  bo’lganligi  alohida 
ta’kidlandi.  Bu  Borliqni  o’ziga  xos  idrok  etish  tarzi  «naqshbandiya»ning  «Dil  ba 
yoru  dast  ba  kor»  qoidasiga  muvofiq  bo’lib,  unda  ibrat,  ilm,  irfon  va  amal  bir 
nuqtada  birlashar  va  yangi  dunyoga  ko’z  ochardi.  Tavhid  ta’limoti  va  e’tiqodini 
idrok  etishning  eng  yuqori  bosqichi  bo’lgan  bu  dunyoqarash  tizimi  «Xamsa»  va 
«Lison  ut-tayr»  asarlarida,  shoir  lirikasida  badiiy  in’ikosini  topgan  bo’lsa,  bir 
qancha  risolalarda  muammoning  nazariy  jihatlariga  e’tibor  berildi.  Biz  yuqorida 
ularni o’z idrokimiz etgan qadar sharhlashga urindik.