|
Me’morlik. 19 asr oxri 20 asr birinChi Choragida O‘zbekiston me’morligi uslub va yo‘nalishlar rangbarangligi va shu bilan birga shakllanib kelayotgan yangi jarayonlar mavjudligi bilan harakterlanadi. Buxoro amirligi va Xiva xonligi me`morligida an’anaviy milliy me`moriy uslub yetakChi o‘rinni egallasa ham, yangi davr unga o‘z o‘zgarishlarini kirita boshladi, davr taqozosi bilan yangi tipdagi binolar - poChta, telegraf, vokzal va b. binolar paydo bo‘la boshladi, yangi qurilish materiallari keng ko‘lamda hayotga kirib kela borishi ham (masalan, toshoyna, turli kafellar,tunika va b.)shu davr me`morligi ko‘rinishida o‘z ifodasini topa bordi. 19 asr oxri 20 asr boshlarida Buxoro me`morligi maktabi an’anaviy uslubi shu davrda qurilgan jamoat va ijtimoiy binolar, go‘zar, maChitlar, xonokox va maqbaralarda (Boloxovuz, Arkdagi Juma maChit va b.), o‘ziga to‘q xonadonlarning uylarida, fuqoro me`morligida o‘z aksini topgan. Bu davr Buxoro me’morligining o‘ziga xos yodgorliklaridan biri, so‘zsiz amirning saroyi bo‘lib Milliy bezak san’ati bilan birga Yevropa bezak va kurish yezgi karorgohi Sitorai Moxi-Xosa qurilishi Abdullaxod xon davrida boshlangan eski saroy va keyingi davrda qurilgan yangi saroydan iborat Mahalliy va Yevropa an`anlarida asaslangan. Bu saroyni kurishga raxbarlik qilgan usto Xuja Xofiz ish boshlashdan avval rus qurilish san’ati bilan Chukur tanishgan. Rus shaharlarida, jumladan, poytaxt Peterburg va Yalta shaharlarida, bo‘lgan. Bino qurilshida turli uslublar jumladan klassik san’at ustunlari uygonish davri ustalari ishlatilgan. Said olim xon davrida qurilgan yangi saroyda milliy qurilishi uslubida va bezagi bilan birga Yevropa me`morligi uslubida uyg‘unlashtirilishiga intilish sezilarli. Saroyga kirish darvozaxonasi milliy bezakning koshin uslubidan keng foydalanilgan. SHu bilan birga turli ark va meteriallar ishlatilishi binoda birmunCha elektik tomonini ortirgan. Saroyning mexmonxonasi ham o‘ziga xos. Xrustal lyumtralar, kafelli uChok (peChka) yog‘oChdan yotqizilgan pollar, begatlar, eshik va romlar xonaga fayz kiritib kolmay, balki sodir bu-layotgan, Markaziy Osiyo me’morChilik bezak san’atida yangi jarayonlarning shakllana boshlaganligidan dalolat beradi.Saroyning "ok zali" bezaklari xalq, ustasi Usto SHirin Murodov raxbarligida bajarilgan. Bu zal o‘zining yerkin va nafisligi bilan ajralib turadi. Bezatishda ishlatilgan xrustal va oltindan foydalanib ishlangan va lyustrali bezak alohida go‘zallik kashf etgan. Saroyning oshxona qismi deyarli Yevropa xusnini olgan. Tunuka, Cherepitsa bilan yepilgan bu xona o‘z ko‘rinishi bilan Yevropa inter`erlaridan kolishmaydi. Yetokxona ham o‘z ko‘rinishi jihatidan Rossiyaning boy xonadonlariga xonalarga yaqinligi bilinadi. Saroyning bog‘i, re-jalashtirilishi, u yerdagi xovuzning tashkil etilishi so‘zsiz Markaziy Osie ijtimoiy hayoti natijasi edi. O‘z davri uChun katta va Markaziy Osiedagi yagona bu xovuz ham davr muxiti, estetik karashlarini namoyish etadi. Xovuz, uning yaqindagi shiypon, narvon zina va b. bezaklar me’morChilik hajmlar ham shu yangi karashlarni natijasi edi.
XX asr boshidagi buxoro me’morChilik maktabi jarayonlakrini o‘zida aks ettiradi. 1912-1914 yillar davomida qurilgan bu saroy o‘zida milliy sharq me`morligi an’analarining yevropaCha me`morligi uslublari bilan uyg‘unlashuvini namoish etadi. Keng va ko‘rkam hovlili, xovuz va gullarga o‘ralgan bog‘ qo‘ynida bu saroy yanada betakror va go‘zallik kashf etadi. Saroy xonalarining ketma ketlikda anfilada tizimida joylashuvi, golland kafeli bilan pardozlangan isitgiCh peChlar, turli boshqa me`moriy unsurlar (karniz, osma lyustra, toshoyna va b) saroy ko‘rinishiga yangi davr ruhini kiritadi. Majmuaning «Oq saroy» inter`eri ganCh o‘ymakorligi bilan bezatilgan Bu ishlarni buxorolik ganCh o‘ymakori Usto SHirin Murodov bajargan. Bu naqshlar toshoyna ta`sirida nur o‘yinini ko‘Chaytirib unga bayramona kayfiyat bag‘ishlaydi. Saroyning daxliziga ishlangan naqqosh Usto Xasanjonning islimiy naqsh va gullar ham saroy ko‘rkini oshiradi Saroyga kirish eshiklari oldiga Abduraxim toshtarosh ishlagan sherlar haykali ham Buxoro me`morligi majmualarida san’at sinteziga e`tibor va qiziqish paydo bo‘layotganidan darak beradi. Xiva xonligida ham an’anaviy me’morlik uslubida binolar, masalan 1908 yili Islom Xo‘ja barpo etgan minorasi yuzaga keldi.
Agar XX asr boshlaridagi Buxoro va Xiva me`morligida an’anaviy me`moriy uslub yetakChi o‘rinni egallasa Markaziy Osiyoning katta qismini egallagan Turkiston gubernatorligi hududida turli yevropaCha me`moriy uslublar yetakChi o‘ringa Chiqdi. Ayni shu hududda asr boshlarida yevropa va milliy me’morChilik uslublar mutanosibligi masalasida izlanishlar kurtak ota boshlagan edi. Gubernatorlik poytaxti bo‘lgan Toshkent, muhim shaharlaridan Samarqand, Almati, Farg‘ona, Qo‘qon, Andijon, Bishkek kabi shaharlarida barpo etilgan ijtimoiy-madaniy ma`rifiy va diniy binolarda hamda boylarning shaxsiy uy va qo‘rg‘onlarida shu davr me’morlikda sodir bo‘lgan jarayonlar o‘z ifodasini topdi. Bu ishlarda Turkistonda yashab ijod etgan rus me`morlari G.SvariChevskiy, K.Til`tin, I.MarkeviCh, L.Voronin, L.Benua, V.Geyntsel`man, Lidval` kabi ijodkorlar sezilarli iz qoldirdilar. Qurilish ishlari Turkiston general gubernatorligi poytaxti Toshkent shahrida sezilarli bo‘ldi. SHu yerda o‘zbek me’morligining asr boshlarida sodir bo‘lgan jarayonlari qurilgan binolarda o‘z ifodasini topdi. Knyaz` Romanov qarorgohi, diplomant Polovtsev uyi, Zobitlar uyi, shopito tsirk binosi, Universal shaxsiy do‘konlar, apteka va b. shu jarayonlarni ko‘rish mumkin. G.M.SvariChevskiyning «Xiva kino teatri (1912-16) binosida( yuqorida ko‘rib o‘tgan qator binolar jumladan mazkur kino teatr binosi 1966 yili Toshkent zilzilasidan keyin buzib tashlangan.) sharq va g‘arb me’morlik uslublari uyg‘unlashgan xiva buxoro me’morligini eslatadi Rasm. AksinCha, BlagoveshChenskiy Cherkovi binosi ko‘rinishida psevdorus Rasm, Yupatov tsirki(1913)binosi ko‘rinishida, I.A.MarkeviChning Toshkentdagi Bank binosida (1915) renesans uslubi va qisman modern uslubi unsurlari Chatishib ketganligini ko‘rish mumkin. Gubernatorlik tarkibida bo‘lgan Samarqandda , Farg‘ona va Ko‘qon shaharlarida ham ham X1X asr oxri XX asr boshlarida qurilish ishlari keng ko‘lamda olib borildi. Yangi tipdagi binolar qurildi, boylar uylari ham yangi davr ruhida bajarildi (Kalandarov uyi mahalliy va rus boylari, savdogarlar uChun hashamatli shaxsiy uy va qasrlari, bonk va savdo rastalari barpo etildi, ularning iChki va tashqi bezaklari uChun mahalliy san’atkorlar va xalq ustalari taklif etildi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
