|
Axmad Donish. Majnun saxroda. Axmad Donish (І827-І887) yozuvChi, shoir, rassom, xattot sifatida tanildi. U Rusiya shaharlarida bo‘lib yangi hayot, vokelikka yangiCha karash tuyg‘usi bilan yashadi va mehnat kildi, uning bu karashlari ilmiy risolalarida, mo‘jaz rasmlarida o‘z ifodasini topdi. Donishning mujaz rasmlarida vokelikni o‘ziga aynan uxshatishga intilib ishlanganligi rasmda tasvirlangan yaqin va uzoqdagi buyumlarning katta va kiChik tasvirlanishida bilinadi. Donish Ilg‘or Yevropa san’atini kizikib urgandi. Uning "Majnun saxroda" "Rassom va shoir" kabi qator miniatyuralarida Yevropa realistik san’ati an’analari ta`siri ishlanish uslubida mavzuni yeChishda ko‘rinadi.
X1X asr o‘rtalaridan boshlab O‘rta Osiyoda birin ketin bosmaxonalar tashkil etila boshlagan. Rus va mahalliy tillarda turli gazeta, jurnal va kitoblar nashr etilishi san’at rivojiga ta`sir eta borib rassomlar safini kengaytirdi. Bu dastlabki kitobot san’ati bilan bog‘liq rasmlar o‘ziga xos, sodda va ko‘p xollarda harf va geometrik shakllar kombinatsiyasi, milliy naqshlarning yangi davrga moslab ishlangan variantlari tarzida ko‘rinadi. Asta kitoblarga illyustratsiyalar kiritish rivojlanabordi. BirinChi mahalliy rassomlar shu san’atda o‘z ijodlarini boshladilar. 1908 yili Toshkentda nashr kilingan "SHohnoma", "Farxod va SHirin" kabi qator kitoblar illyustratsiyalarini Fakir al-haqir Raxmatulla va Raxmatilla ben Mulla Abdushukur, Saadiyning Guliston hamda "Gurugli dostoniga Sirojiddin Maxsum Siddikiy illyustratsiyalar ishladi. Bu illyustratsiyalarda rassomlar mahalliy miniatyura san’ati ap`analaridan ham foydalanishga intilganligi sezlib turadi. Jumladan "Go‘ro‘g‘li" dostoniga ishlangan miniatyuralarda Siddikiy o‘z qahramonlari kayfiyatini realistik talkin etishga harakat qilganligi ko‘rinadi. Rassomlar ba`zi kitoblar uChun esa xorijiy mamlakatlarda Chikkan kitob illyustratsiyalaridan nusxa olib illyustratsiya ishlashlari, shu davrda nashr kilingan "Ming bir keCha" "Ajoyib-g‘aroyiblar, "Farxod va SHirin" uChun ishlangan illyustratsiyalarda ko‘rinadi. SHu bilan birga bu davrda rus va Yevropa kitob sang`ati an’analari ham keng yoyila boshladi. Nashr etilgan kitoblarning ayrimlari illyustratsiyalar bilan bezatilgan. Rasmlarning katta qismi realistik harakterda gravyura uslubida bajarilgan. Bu suratlarda Turkiston o‘lkasidagi qushlar, hayvon, jonivorlar tasviri, odamlar ko‘rinishi aks ettirilgan. MaChit, madrasa, Turkiston tabiati ko‘rinishlari ham nashr etilgan kitoblarda uChraydi. XІX asr oxiri XX asr boshlari kitob grafikasi o‘zining uslub rangbarangligi bilan ham harakterli. Nashr etilgan kitob bezagi va illyustratsiyalarda milliy san’at va an’analarni kullanganligi sezilsa, boshqa birlarida milliy an’ana va Yevropa kitob bezak va illyustratsiya ishlash san’atining an’analari uyg‘unligi ko‘rinadi, boshqa birida Yevropa realistik kitob bezagi va illyustratsiyalari o‘zining sof ko‘rinishini namoyon etadi. Bu bejiz emas. Russiyanig badiiy hayoti orasidagi munosabatlarni mavjudligi, mahalliy ziyolilarning ilg‘or madaniyatlardan orqada kolmaslikka intilishlari, eng yangi san’at o‘zgarishlaridan ham habardor bo‘lib turish va zamon ruhiga mos asardar yaratishga harakatlari natijasi edi.
SHuiing uChun ham XX asr boshlarida rus badiiy madaniyatidagi mavjud bo‘lgan ijodiy izlanishlar, kitob grafikasida ham yangiCha shakllar topishga bo‘lgan harakat "Modern" uslubi paydo bo‘lganligini kurish mumkin."O‘rta Osiyo" al`manaxi (1895) shunday nashrlardandir. Geometrik shakl va Chiziklar kombinatsiyasi, murakkab elementlari hamda real buyum va predmetlarni soddalashtirib geometrik shakllarga yai;inlashtirib kompozitsiya yaratishga harakat k;ilish shu kitoblar umumiy bezatilish strukturasini tashkil etdi.
Markaziy Osiyoda XIX asr oxiri XX asr boshlarida grafika san’ati rangbarang, kitobot san’atining rivojidagi yangi boskiCh nafaqat kitob Chiqarish balki uning texnologiyasida ham sodir bo‘ldi. Xatto miniatyura ishlash va kuChirish bilan birga ko‘p nusxada nashr etish, shu maksadda bosma harf va rasm shakllari (kleshe)dan foydalanish texnikasining keng kulamda hayotga kirib kelishi kitobot san’atining yangi tomonlarini belgiladi.
X1X asr oxiridan grafika san’ati keng ko‘lamda hayotga kirib kelgan va ma`lum miadorda o‘z o‘rnini egallagan bo‘lsa, aksinCha rangtasvir,
haykaltaroshlik san’ati davr milliy badiiy ziyolilarining shaxsiy tashabbusi sifatida mavjud bo‘ldi va deyarli rivoj topadi. Masalan, І886 yili Toshkentda bo‘lib utgan ko‘rgazmada usta To‘xta Sodik Xujaev alebasterdan yasagan ot va kiyik haykalChasini namoish etganligi ma`lum.
Haykaltarosh Mikeshin Markaziy Osiega rassomlardan tashqari haykaltaroshlar ham tashrif buyurishgan. Ular rus jangChilarining jasoratini o‘z ko‘zlari bilan kurish va ularga atab haykallar ishlashga intilganlar. SHunday haykaltaroshlardani biri Mikeshin Mixail OsipoviCh (1835-1898) bo‘lib, Rus badiiy akademiyasida ta`lim olgan Novgoroddagi "Rossiyaning ming yilligi (1862), Peterburgdagi Yekatirina 11 (1873), Kievdagi "Bog‘dan Xmel`nitskiy (1870-88) yodgorligi muallifi. Uning ijodi І9 asr ikkikChi yarmidagi akademizmiga yaqin. 19 asr oxirlarida O‘zbekistonda bo‘lib shu yerda rus jangChilari xotirasiga atab yodgorlik ishlangan Bu yodgorlik hozirgi Amir Temur hiyoboni yaqinidagi bolalar bog‘ida o‘rtanilgan. Bu yodgorlik Chorizm ag‘darilgandan keyin olib tashlangan.
Mahobatli haykaltaroshlik ilk namunalari knyaz Romanodsaroyida …
Do'stlaringiz bilan baham: |
