Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti termiz filiali

10-MA’RUZA

LEKSIKOLOGIYA. O`ZBEK TILI LUG`AT TARKIBINING MA’NO JIHATIDAN TAVSIFI

REJA:

1. Leksikologiya, uning obyekti, vazifalari.

2. So`z va leksema munosabati.

3. Leksemaning ifoda va mazmun tomoni.

4. Lug`aviy ma’no va uning tarkibiy qismlari.

5. Leksemalarda bir ma’nolilik va ko`p ma’nolilik.

6. Lug`aviy ma’noning turlari.

7. Lug`aviy ma’no taraqqiyoti yo`llari.
Oldingi bo`limlarda ta’kidlanganidek, tilda mavjud bo`lgan so`zlar yig`indisi lug`at tarkibi yoki leksika deb yuritiladi. Lug`at tarkibni o`rganadigan bo`lim esa leksikologiya (yun. lexikos – lug`atga oid, logos – ta’limot) deb ataladi.

Lug`at tarkibiga mansub bo`lmish birlik so`z tilshunoslik fanining asosiy birligi bo`lib, u tilning boshqa bo`limlarida, jumladan, morfologiya, so`z yasalish va uslubiyat bo`limlarida ham o`rganiladi.

Morfologiyada so`zning qaysi leksik-grammatik guruhga mansubligi o`rganilsa, so`z yasalishi bo`limida u yasalgan yoki yasalmagan birlik sifatida tekshiriladi. Uslubiyat bo`limida esa so`z qo`llanish ma’qulligi yoki ma’qul emasligi jihatidan tekshiriladi.

Leksikologiya bo`limida so`zning ifodalagan ma’nosi, lug`at tizimida tutgan o`rni, kelib chiqishi, qo`llanish darajasi o`rganiladi. Bu bo`limda so`z lug`aviy birlik sifatida o`rganiladi. So`z muayyan tilning lug`at tarkibiga mansub bo`lganligi uchun leksikologiya mazkur tilning lug`at tarkibini tizim sifatida tekshiradi.

Yuqorida aytilgan fikrlarni inson so`zi misolida isbotlashga harakat qilamiz:

Morfologik nuqtai nazardan bu so`z quyidagi xususiyatlarga ega: 1) ot turkumiga tegishli; 2) turdosh ot, aniq ot, yakka ot; 3) bosh kelishikda; 4) birlikda.

So`z yasalish nuqtai nazaridan bu so`z quyidagi xususiyatlarga ega: 1) tub so`z; 2) sifat yasalishi uchun asos bo`la oladi: insoniy, insonparvar;