Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti termiz filiali

3. Muvofiqlashuv. O`zbek tilida qaratqich va qaralmishning aloqasi bog`lanishning alohida turini tashkil qiladi. Bunda so`zlardan birini hokim, birini tobe deb qarash qiyin, chunki qaralmishning talabi bilan qaratuvchi bo`lak qaratqich kelishigi shaklini oladi, o`z navbatida, qaratuvchining talabiga ko`ra qaralmish egalik affiksini qabul qiladi: bolalarning quvonchi, mening kitobim, sening daftaring, ularning vazifasi kabi. Bunda munosabatdorlik (o`zaro hokimlik, tobelik) kuzatiladi.

Aslida moslashuv deyilganda, tobe so`z shaklining hokim so`z shakliga mos kelishi nazarda tutiladi. Bu holat rus tiliga xos, negaki moslashuv yo`li bilan tuzilgan qurilmalarda, jumladan, aniqlovchili birikmalarda tobe so`z hokim so`z bilan grammatik shaklda moslashib, hokim so`z bildirgan xususiy grammatik ma’nolarga ega bo`ladi. Masalan, interesnaya kniga birikmasida kniga hokim so`z bo`lib, bosh kelishik, birlik, jenskiy rod (jins) kabi xususiy grammatik ma’nolar anglatgan; tobe so`z (interesnaya) hokim so`zning aynan shu shakliga moslashib, xuddi shunday grammatik ma’nolarni ifodalaydi.

O`zbek tilida qaratuvchi va qaralmishning munosabati yuqorida qayd etilgan birikma qismlarining munosabatidan farq qiladi. Shuning uchun bunday bog`lanishni moslashuv deb emas, muvofiqlashuv deb izohlash lozim bo`ladi.

Demak, o`zbek tilida qaratuvchi va qaralmishning birikishi muvofiqlashuv asosida voqe bo`ladi.