Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti,, N. R. Alimqulov, N. B. Sultanova

 
13.4.`1.7.Kartografik tasavvurlarni shakllantirish 
texnologiyasi 
 
Kartografik tasavvurlarni shakillantirish geografik bilimlarni o’zlashtirishda 
katta ahamiyatga ega. Kartografik tasavvurlar quyidagi usullar yordamida 
shakllantiriladi: geografik borliq, voqea va xodisalarni kartada ko’rsatish; 
geografik voqea va xodisalarni nomlarini yozish; geografik borliq, voqea va 
xodisalar haqida o’quvchilarga ma’lumot berish; didaktik materiallardan 
foydalinish; geografik diktantlar tayyorlash; turli xil karta chizmalarini chizish; 
chiziqli kartalar bilan ishlash; globus va turli xil kartalar bilan ishlash. 
Geografik tasavvurlarni shakillantirshdan maqsad o’quvchilar tomonidan 
geografik obyektlar va ularni nomlarini hamda joylarini mustahkam 
o’zlashtirishdir. 
Kartografik 
tasavvurlarni 
shakillantirish 
texnologiyasi 
quyidagi 
bosqichlardan iborat: 
1. Kartalar haqida tasavvur hosil qilish; 
Dunyo kartasi , yarimsharlar kartasi, materiklar va okeanlar kartasi, tabiiy 
geografik o’lkalar va jahondagi davlatlar kartalari. Kartalar geografik borliq, 
voqea va xodisalarni kichraytirilgan tasviri ekanligi haqida tasavvurlarni 
shakillantirish; 

---

105 
2. Kartalarning masshtablari haqida tasavvurlarni shakillantirish. Masshtab 
bilan ishlash yo’llarini tushuntirish. Kartalarni masshtabiga ko’ra yirik, o’rta va 
mayda masshtabli kartalarga bo’linishi haqida tasavvurlarni shakillantirish. 
Kartalar masshtabi qancha mayda bo’lsa undagi borliq, voqea va xodisalar shuncha 
kichraytirib tasvirlanishi haqida tasavvurlarni shakllantirish. 
3. 
Geografik 
kartalarning 
shartli 
belgilari 
haqida 
tasavvurlarni 
shakillantirish. Shartli belgilarning turlari va ularni o’qish va ulardan foydalanish 
texnologiyasini shakillantirish. Shartli belgilar asosida turli xil kartalarni o’qish, 
o’lchash ishlari olib borish, ko’nikmalarni shakillantirish. 
4. Geografik kartalarning matematik asosi (ekvator, meridian, parallel, 
daraja to’ri, geografik kenglik va uzunlik, geografik kordinatalar) va ulardan
foydalanish texnologiyasini hosil qilish; 
5. Geografik nomenklaturani o’qitish va aniqlash texnologiyasidan 
foydalanish ko’nikmasini shakillantirish. Geografik nomenklaturani va geografik 
obyektlarni Yer yuzasida joylashishini bilmasdan o’quvchilar karta bilan ishlay 
olishmaydi va o’qituvchi dars jarayonida berilgan bilimlarni o’zlashtira olmaydi. 
Kartografik tasavvurlar tabiiy va iqtisodiy-ijtimoiy geografiyaning asoslarini 
o’zlashtirishda va har bir insonni amaliy faoliyatida katta ahamiyatga ega. 
Kartografik tasavvurlarni shakillantirish geografik ma’lumotlarni o’rganish 
davomida amalga oshadi. Bunda o’qituvchi o’quvchilarning xotirasini turli xil 
turlariga suyansa (eshitish, ko’rish, harakat, so’z, mantiq) katta natija beradi. 
Geografik nomenklaturani o’rganishda fazoviy tasavvurlarni shakillantirish 
muhim o’rin tutadi. Geografik nomenklaturani o’rganishni ikkita muhim guruhga 
ajratishimiz mumkin: tabiiy geografik, iqtisodiy-ijtimoiy geografik. Tabiiy 
geografik nomenklaturaga tog’lar, tekisliklar, daryolar, ko’llar, okeanlar,
dengizlar, qo’ltiqlar, bo’g’izlar, okean osti tog’ tizmalari, cho’kmalar, vulkanlar, 
botqoqlar, tabiat zonalari, iqlim mintaqalari, muzliklar, materiklar, qit’alar, 
o’lkalar nomlari kiradi. Iqtisodiy geografik nomenklaturaga davlatlar, shaharlar, 
portlar, harbiy bloklar, sanoat rayonlari, foydali qazilma konlari, ko’mir, neftь, gaz 
havzalari nomlari kiradi. 
6.
Kartografik tasavvurlarni shakillantirishda geografik yozma (diktant) ishlar 
muhim o’rin tutadi. Bunda o’qituchi bergan ma’lumotlar asosida geografik yozma 
ishlar tuzish kartalar yordamida turli xil chizmalar yoki karta- chizmalar chizish 
katta ahamiyatga ega. Dars davomida o’qituvchi so’zlagan geografik voqea va 
xodisalarni (tog’lar, daryolar, shaharlar) chiziqli kartaga tushirib borish va x. k.