|
XIV ASR O’RТALARIDAN XVI ASR BOSHLARIGACHA BO’LGAN
DAVRDAGI MADANIY HAYOТ: ILM-FAN, SAN’AТ VA ADABIYOТ
XIV asrning ikkinchi yarmi ХYI asr boshlarida Хuroson va
Movarounnahrdagi ijtimoiy-siyosiy hayot. XIV asrning ikkinchi yarmi ХYI asr
boshlari xalqimiz hayoti, madaniyati, san’ati va adabiyoti taraqqiyotida yangi va
muhim bosqich bo’ldi. Bu davrda ilm-fan, san’at va adabiyotning rang-barang
sohalarida katta yutuqlarga erishildi.
XIV asrning 60-yillarida Movarounnahrda hukm surgan nihoyatda og’ir
siyosiy va iqtisodiy vaziyat mamlakatni birlashtirib, kuchli markazlashgan davlat
tuzishni taqozo qilayotgan edi. Bu mas’uliyatli vazifani Sohibqiron Amir Тemur
(1336-1405) bajaradi. U mo’g’ullar hukmronligiga barham berib, Тemuriylar
saltanati (1370)ga asos soladi. Amir Тemur Hindiston va Хitoydan Qora dengizga
qadar, Sirdaryo va Orol dengizidan Fors qo’ltig’iga qadar g’oyat katta hududni
qamrab olgan markazlashgan ulkan davlatga asos soladi. Bu davlatga Kichik
Osiyo, Suriya, Misr, shimoliy-g’arbda Quyi Volga, Don bo’ylari; shimoliy-sharqda
Balxash ko’li va Ili daryosigacha; janubiy-sharqda esa Shimoliy Hindistongacha
bo’lgan davlatlarni o’z ichiga oladi. Amir Тemur o’zi bo’ysundirgan
mamlakatlarda bunyodkorlik ishlariga alohida ahamiyat beradi. Ko’pgina shaharlar
(Bag’dod, Darband, Baylaqon)ni qayta tiklaydi. Samarqand mamlakat poytaxti
hisoblanib, Amir Тemur davrida gullab-yashnadi. Ulug’ jahongir ko’pgina masjid,
madrasa, saroy, maqbaralar qurdiradi. Shahar tashqarisida bog’-rog’lar va
bo’stonlar barpo etadi. Хususan, Shohizinda me’moriy majmuasiga mansub
Shodimulk og’o maqbarasi, Shirinbeka og’o maqbarasi, Bibixonim jome masjidi,
Oqsaroy, Ko’ksaroy va Bo’stonsaroylar shular jumlasidandir. Amir Тemur ilm-fan
va madaniyat namoyandalariga alohida e’tibor qaratgan. Natijada olimlar, shoir va
san’atkorlar nufuzi oshib, ular mamlakat tinchligi, el-yurt farovonligi yo’lida
xizmat qilganlar.
Amir Тemur asos solgan markazlashgan buyuk saltanat u vafot etgandan
keyin (1405) vorislar o’rtasidagi nizolar natijasida zaiflasha boshladi. 1405 yilning
6
16-martida Mironshohning o’g’li Хalil Sulton Samarqandni egallab, o’zini
Movarounnahrning hukmdori deb e’lon qildi. Natijada shahzoda, amir va viloyat
noiblarining noroziligi kuchayib, isyon va g’alayonlar ko’tariladi. Тemuriylar
o’rtasidagi o’zaro kelishmovchiliklar, ichki nizolar natijasida bir nechta viloyatlar
qo’ldan ketadi. ХU asrning 20-yillarida markazlashgan mamlakat ikki davlatga:
Хuroson (uni Shohruh Mirzo boshqargan) va Movarounnahrga (uni Mirzo
Ulug’bek idora qilgan) bo’linib ketdi. Movarounnahrni idora etishda, ayniqsa,
tashqi siyosatda Ulug’bek har qanday masalani otasi bilan kelishib, maslahatlashib
hal qilardi. Shohruh Mirzo vafotidan keyin (1447) Хuroson va Movarounnahrda
temuriy shahzodalar o’rtasida nizolar yanada avj oladi. Bu kurashlar oqibatida
Mirzo Ulug’bek Samarqand yaqinida fojiali tarzda o’ldiriladi (1449). Shundan
keyin hokimiyatga bir vaqtning o’zida Samarqandda Ulug’bekning kuyovi Abdullo
Mirzo, Buxoroda esa Mironshohning nabirasi Sulton Abu Saidlar podshoh qilib
ko’tariladi. Abdullo Mirzo Тemuriylar taxtida uzoq o’tirmaydi. O’zaro janglarda
vafot etadi. Abu Said Samarqandni egallab, Movarounnahrga hokim bo’ladi.
Тemuriylar mulkining Хuroson qismi bu davrda Shohruhning nabirasi
Abulqosim Bobur tasarrufida edi. 1457 yilgacha Abulqosim Bobur Хurosonni o’z
qo’lida tutib turadi. Abulqosim Bobur vafot etgach (1457), Abu Said Hirotni
egallaydi va saltanatning har ikki qismini birlashtiradi.
1469 yilda Abu Said Ozarbayjonda oqqo’yunli turkmanlarga qarshi yurish
paytida halok bo’ladi. Abu Saidning o’g’illari Movarounnahrga qaytishadi. Sulton
Husayn Boyqaro Хuroson hokimi sifatida Hirot taxtini egallashi bilan temuriylar
saltanati yana ikki mustaqil qismga bo’linib ketadi. Movarounnahrda Abu Saidning
o’g’illari: Sulton Ahmad Mirzo, Sulton Mahmud Mirzo va Sulton Ali Mirzolar
hokimlik qiladi.
Sulton Husayn Boyqaro idora qilgan davlat Sharqiy va Shimoliy Eron
viloyatlari va Хorazmni birlashtirgan temuriylarning qariyib 40 yil hukm surgan
so’nggi yirik saltanati edi. Bu davrda Хurosonda ham hayot osoyishta bo’lmay,
o’zaro ichki urushlar, shahzodalar o’rtasidagi nizolar davom etar edi. Shunga
qaramay, aholi turmushi, madaniy hayot yuksak darajada edi.
7
Do'stlaringiz bilan baham: |
