orasida nostatsionarlari mavjud, qolganlari statsionar bo‘lsalarda (masalan: bizning
chiqib turadi. Chaqnovchi yulduzlar va aktiv yadroli galaktikalar esa vaqti-vaqti
koinotda o‘ta zich materiya manbalari bor va ular o‘zlaridan uzluksiz modda
sochadilar, yulduzlar va galaktikalar hosil qiladigan chang+gaz modda ana shu o‘ta
galaktikalar nostatsionar ob’ektlar ekanligini ta’kidlaydi. Metagalaktika ham o‘z
navbatida nostatsionardir, chunki uni tashkil etgan galaktikalar, kvazar (kvazag)lar
bir-birlaridan qochmoqdalar. Agar endi Metagalaktika tashqarisidagi ob’ektlar ham
shunday xususiyatga ega deb faraz qilsak Butun Koinot nostatsionar ekan degan
9
uzoqlashmoqda deganda biz ularni o‘z ichiga olgan fazo kengaymoqda degan
xulosaga kelamiz. Haqiqatdan ham kengayayotgan ideal gazda atomlar va
molekulalar bir-birlaridan qochmaydilar balki bosim kuchi ta’sirida gazning hajmi
kattalashadi.
Koinotni kengayish tezligini masofaga bog‘liq ravishda ortib borishini ham
uni o‘z ichiga olgan fazo kengaymoqda deb hisoblaganda oson tushunish mumkin.
Adiabatik kengayayotgan ideal gazdagi ikkita molekulani bir-biridan
«uzoqlashish» tezligi ular orasidagi masofani o‘zgarishining vaqtga nisbatiga teng.
Molekulalar bir-birlaridan qancha uzoqda bo‘lsalar ular orasidagi masofani ortish
miqdori shuncha katta bo‘ladi, demak uzoqlashish tezligi shuncha katta bo‘ladi
yoki havo shari olib uni shishira boshlasak shar sirtiga siyoh bilan qo‘yilgan ikki
nuqta bir-biridan uzoqlasha boshlaydi, uzoqlashish tezligi nuqtalar orasidagi
masofaga bog‘liq, masofa qancha katta bo‘lsa tezlik ham shuncha katta bo‘ladi.
Koinotning kengayishishini masshtab faktori (R(t))ni o‘zgarishi bilan
ifodalash mumkin. Hozirgi paytda ikkita galaktika orasidagi masofa r
0
bo‘lsa u
biror ixtiyoriy
t vaqt momentida
r(t)=R(t
0
)r
0
bo‘ladi,ya’ni t=t
0
bo‘lganda R(t
0
)=1
va r=r
0
.
Endi r(t) ni vaqt bo‘yicha o‘zgarishini ko‘raylik. t dan t+dt gacha bo‘lgan
vaqt oralig‘ida masofani o‘zgarishi
dr=r(t+dt)-r(t)=r
0
(R(t+dt)-R(t))=r
0
dR.
Bu yerda dR-masshtabni dt vaqt ichida o‘zgarishi. Agar endi orttirmalarni dt ga
bo‘lsak va
)
(
)
(
0
t
R
t
r
r
hisobga olsak
)
(
)
(
t
R
t
r
dt
dR
dt
dr
yoki
R
r
dt
R
d
; (1)
Tezlik (
) uchun topilgan bu formulani Xabbl formulasi bilan solishtirsak
dt
dR
R
H
1
ekanligini topamiz. Ya’ni har bir vaqt momentida Xabbl doimiy
(N)si
koinotning barcha kuzatilayotgan nuqtalarida bir xil. t-kosmologik vaqt deb
10
ataladi. Koinot modelini tuzish
R(t) ni har xil kosmologik vaqt momentlari uchun
qiymatini topish demakdir. Bu masalani yechish uchun biror vaqt momentida
barcha nuqtalari va yo‘nalishlarida Koinotning xossalari va R(t) bir xil deb faraz
qilinadi. Bu Koinotning bir jinsli va izotropligini ifodalaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: