207
Axborot – fanning eng umumiy tushunchalaridan biri. Axborot qandaydir
ma‘lumot, ba‘zi bir dalillar, bilimlar va h.k. lar mohiyatini anglatadi.
Hozirga
qadar axborotning yagona ta‘rifi ishlab chiqilmagan. Eng koʻp qoʻllanayotgan
ta‘riflari quyidagicha ifodalanadi: axborot tashqi muhitga moslashish jarayonida
undan olingan ma‘lumot.
Demak axborot degan savolga qisqacha javob berishimiz uchun ikkita
ob‘ektga: manba va iste‘molchi orasidagi bog‗lanishga murojaat qilishimiz zarur.
Axborot manbaiga tabiiy ob‘ektlar - sayyoralar, yulduzlar,
insonlar,
hayvonlar,
oʻsimliklar, maydon, oʻrmonlar hamda fan va texnikani
rivojlantirishdagi ilmiy tajribalar, mashinalar, texnologik jarayonlar kiradi.
Axborot iste‘molchilari roʻyxati xam katta boʻlib unga, insonlar, hayvonlar,
oʻsimliklar, turli xil oʻlchov asboblari kiradi.
Shuning uchun axborot keng doiradagi tushuncha boʻlib, jamiki ob‘ektlar,
mavjudodlar, jarayonlar haqidagi ma‘lumotlarni oʻz ichiga oladi.
Boshlang‗ich sinf oʻquvchilariga axborot atrof-muhit ob‘ektlari va hodisalari,
ularning oʻlchamlari, xosiyatlari va holatlari toʻg‗risidagi ma‘lumotlar sifatida
tushuntiriladi.
Axborotning mavjud boʻlishi, saqlanishi, uzatilishi uchun biror-bir material -
ob‘ekt boʻlishi zarur. Bunday ob‘ektlar juda koʻp boʻlib va
ularning soni taraqqiyot
natijasida oʻsib bormoqda. Axborot manbalari va iste‘molchilarining har xilligi
axborot shaklining turli koʻrinishda boʻlishiga olib keldi:
– belgili (sonli) – turli ishoraviy belgilardan iborat axborotlar. Bular biror
voqea-hodisalar haqidagi axborotlarni uzatishda foydalaniladi;
– matnli – harf, raqam va belgilar toʻplarnidan tarkib topgan ma‘lum ma‘noni
anglatuvchi soʻzlardan iborat axborot;
– grafik – tasvirlardan iborat boʻlgan tasavvur koʻrinishidagi axborotlar.
Quyida matn va tasvir koʻrinishidagi axborotlarni umumlashtirishni
oʻrgatishga doir masalani keltiramiz:
208
Masala: «Tarvuz 8 kg. Qovunning massasi undan 3 kg farq qiladi.
Qovun
necha kg?»
1-variant: Tarvuzning massasi 8 kg, qovunning massasi tarvuzning
massasidan 3 kg og‗ir boʻlsa, u holda qovun 11 kg.
2-variant: Tarvuzning massasi 8 kg, qovunning massasi tarvuzning
massasidan 3 kg еngil boʻlsa, u holda qovun 5 kg.
Masalani еchish davomida jismlar massasiga oid axborotlar (jism og‗irligi,
massa oʻlchov birliklari) ustida ishlanadi. Oʻquvchilar «og‗ir», «og‗irroq», «engil»
va «engilroq» atamalarini qoʻllashni ham oʻzlashtirib boradi.
Tasvir va matn koʻrinishiga axborotlar ustida oʻzaro bog‗liqlikda ishlanishi
bilan birga, tasvir koʻrinishdagi axborotlar ham oʻzaro solishtiriladi (tasvirni
koʻrinishiga qarab solishtirish: tarvuz tasviri namoyish etiladi va 1-variantdagi
javobni hosil qilish yoki isbotlash uchun koʻrinishi tarvuzning massasidan kattaroq
qovun tasviri namoyish etiladi va solishtiriladi. 2-variantdagi javobni hosil qilish
yoki isbotlash uchun koʻrinishi tarvuz tasviriga nisbatan
kichikroq qovun tasviri
namoyish etiladi va solishtiriladi).
Tasvirlar va ular toʻg‗risidagi axborotlarni oʻzaro solishtirish va natijalarni
umumlashtirishga doir quyidagi masalani ham keltirish mumkin: : «Kesmalar
uzunligini oʻlchang. «AB kesma CD kesmadan necha sm qisqa? CD kesma AB
kesmadan necha sm uzun». Yechish: AB=6 sm, CD=8sm boʻlsa, 8sm-6sm=2sm.
Javob: AB kesma CD kesmadan 2 sm qisqa yoki, CD kesma AB kesmadan 2 sm
uzun.
Sharti (berilishi) bitta ammo, еchimi turli variantlarda beriladigan masalalar
bir turdagi axborotni ikkinchi axborot bilan solishtirish imkonini beradi va bunday
koʻrinishdagi masala javoblarini umumlashtirilgan koʻrinishga
keltirishga yordam
beradi.
Masala: «Axmadjonda 4 ta katakli daftari bor. Ukasidagi qalamlar
Axmadjonnikidan 2 ta farq qiladi. Ukasida nechta qalam bor?»
Javoblar quyidagicha koʻrinishda boʻlishi mumkin:
209
1-variant: Axmadjonning daftari 4 ta, ukasining daftari unikidan 2 ta farq
bilan kam boʻlsa, u holda ukasida 2 ta daftar bor.
2-variant: Axmadjonning daftari 4 ta, ukasining daftari unikidan 2 ta farq
bilan koʻp boʻlsa, u holda ukasida 6 ta daftar bor.
Masalani еchish davomida vaziyatlarni baholash (quyidagicha vaziyat
yaratiladi: 4 ta daftar olinadi. 1-variantdagi javobni
hosil qilish yoki isbotlash
uchun 4 ta daftardan ikkitasi ajratilib olinadi. 2-variantdagi javobni hosil qilish
yoki isbotlash uchun 4 ta daftarga yana ikkita daftar qoʻshiladi.), toʻla anglash,
vaziyatlarni solishtirish, barcha ehtimollarni koʻrib chiqish, zarur axborotlarni
saralab olish va qabul qilishga oʻrgatiladi. Ushbu vaziyat va axborotlarni oʻziga
xosligini bildiruvchi «ta orttirish» va «ta kamaytirish» atamalari ham oʻzlashtirilib
boriladi.
Xulosa qilib aytish lozimki, boshlang‗ich sinflarda oʻrganilayotgan
axborotlarning turli koʻrinishlari fanning hayotiy-amaliy
ahamiyatini namoyish
etishga imkon berishi lozim.
Do'stlaringiz bilan baham: 
