Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti b. S. Abdullayeva, N. Sh. Ruzikulova

Savol va topshiriqlar 
1. 
Oʻqish darslarini tashkil etishda axborot texnologiyalaridan 
foydalanilganda: ... . 
2. Oʻquv materiallarini АКТ yordamida taqdim etishning afzalliklarini bayon 
qiling. 
19-§. 
TABIATSHUNOSLIK 
DARSLARIDA 
AXBOROT 
TEXNOLOGIYALARIDAN FOYDALANISH 
Tayanch sо‘z va iboralar: 
tabiatshunoslik darslari,
atrofimizdagi olam, axborot 
texnologiyalari, dars ishlanma.
 
―Tabiatshunoslik‖ fanini oʻrganish jarayonida oʻquvchilarga berilayotgan 
hayotiy bilim, koʻnikma va malakalar hamda kompetensiyalarni shakllantirishda 

---

180 
oʻquv dasturi boʻlinmalariga muvofiq yangi bilimlar bilan qurollantiribgina 
qolmay, balki 1-2-sinflar ―Atrofimizdagi olam‖, 3-4sinf ―Tabiatshunoslik‖ 
fanlaridan olgan tabiat haqidagi bilimlarini chuqurlashtirish kursning asosiy 
vazifalaridan hisoblanadi. Tabiat va jamiyat hayotini koʻp yoqlama bilish qator 
voqea va hodisalarning mazmun-mohiyatini anglash, ularning oʻzaro aloqalarini 
tushunishga imkon beradi. Ekologik ta‘lim maqsadlaridan kelib chiqib, 
―Tabiatshunoslik‖ insonning tabiatga ta‘siri bilan tanishtirishni oʻz oldiga muhim 
vazifa qilib qoʻyadi.
Demak Tabiatshunoslik fani tabiiy-ilmiy oʻquv fanlar sirasiga kiradi. Suning 
uchun tabiatshunoslik darslarida ilmiy dunyoqarashni shakllantirish bolalarning 
tabiatdagi voqelikni doimiy kuzatib borishi orqali erishiladi. Tabiatdagi voqelikni 
doimiy kuzatib borishni vaqt va makon jihatdan har doim ham amalga oshirib 
boʻlmaydi. Tabiatshunoslik darslarida axborot texnologiyalarini va pedagogik 
texnologiyalarni integrativ tarzda qoʻllanilishi darslarni samarali tashkil etishga 
xizmat qiladi. 
Ma‘lumki, Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasin- ing 2017-yil 6-
apreldagi 187-sonli qarori bilan umumiy oʻrta ta‘lim maktablarining 
kompetensiyaviy yondashuv asosida tasdiqlangan davlat ta‘lim standartlari 
boʻyicha qayta nashr etilgan boshlang‗ich sinf tabiatshunoslik darsliklarini oʻqitish 
boʻyicha multimedia ilovali metodik qoʻllanmalar ishlab chiqilgan boʻlib, ishlab 
chiqilgan multimedia ilovalari oʻqituvchilarning darslarga puxta tayyorgarlik 
koʻrishlari, darslarni zamon talablari asosida tashkil etishlari, dars jarayonida 
oʻquvchilarga qiziqarli va hayotiy ma‘lumotlarni berishlari, ularning faolligini 
oshirish hamda bilimlarini mustahkamlash uchun qulay imkoniyatlar yaratadi. 
Ta‘lim jarayonida oʻquvchilarning bilim olishi, koʻnikma va malakalarining 
shakllanishi ularning dunyoqarashini kengaytirilishi, ijodiy izlanishlarining 
rivojlanishi, oʻqituvchi bilan hamkorlikda oʻqitish metodlari, vositalari, shakllari 
yordamida shakllanadi. 

---

181 
Ta‘limiy jihatdan umumiy oʻrta ta‘lim maktablarida tabiatshunoslikni oʻqitish 
toʻrtta tarkibiy qismdan iborat. Bular: 
1. 
Asosiy qoidalar, nazariyalar va tushunchalarni oʻrganish. 
2. 
Faoliyat usullari, ya‘ni, koʻnikma va malakalarni shakllantirish. 
3. 
Ijodiy faoliyat tajribalarining shakllanishi. 
4. 
Borliqqa 
nisbatan 
ijobiy 
munosabatda boiish 
tajribalarining 
shakllanishi. 
―Tabiatshunoslik‖ darslarida oʻqituvchi oʻquvchilarda muayyan bir 
tushunchalarni shakllantirish uchun oʻquv materialini koʻrgazmali vositalardan 
samarali foydalanib tushuntirishi, oʻqituvchining еtkazgan axboroti va uning 
asosida shu mavzu ustida mustaqil izlanishi, ishlashi natijasida oʻquvchilar sezgi 
a‘zolari asosida qabul qiladilar. Qabul qilingan axborotni tasavvur qilish, idrok 
etish, yodda saqlash va amalda qoʻllashni oʻrganish tashkil etiladi. 
Oʻrganilayotgan obyektlarni namoyish qilishda tushunchalarni shakllantirish 
jarayonida quyidagi jihatlarga e‘tiborni qaratish zarur: 
A) 
oʻrganilayotgan obyekt, hodisa va jarayonni avval oʻrganilganlar bilan 
qiyoslash, oʻxshashligi va farqini, oʻziga xos jihatlarini aniqlash; 
B) 
oʻrganilayotgan va avval oʻrganilgan obyekt, hodisa va jarayonlarning 
umumiyligini aniqlash; 
V) oʻrganilayotgan obyekt, hodisa va jarayonning oʻziga xos tomonlarini 
aniqlash; 
G) oʻrganilayotgan obyekt, hodisa va jarayonning eng muhim jihatlarini 
oʻrganish; 
D) oʻrganilgan obyekt, hodisa va jarayonlar haqidagi tushunchalarning 
asosida egallangan bilimlarni amalda qoʻllay olishga erishish. 
―Tabiatshunoslik‖ darslarida oʻquvchilarda tarkib toptirish zarur boʻlgan 
amaliy va mehnat koʻnikmalari, ularning tarkib toptirishga qaratilgan oʻziga hos 
tabiatda kuzatish, tajribalar qoʻyish, tabiatda moʻljal olish koʻnikmalarini 
shakllantirish usullari mavjud boʻlib bu usullarni amalga oshirish amaliy 

---

182 
mashg‗ulotlar orqali shakllantiriladi. Bunda oʻquvchilar oʻzlari ishtirok etgan 
jarayonlar haqida tasavvurga ega boʻladilar. Oʻquvchilar ishtiroki cheklangan 
noma‘lum jarayonlar esa maxsus videoilovalarda namoyish etiladi. 
Oʻquvchilarning ijodiy faoliyat tajribalarini oʻqituvchining tayyor axboroti 
orqali shakllantirib boʻlmaydi. 
Oʻquvchilarda ijodiy faoliyat tajribalari avval oʻzlashtirilgan bilim, koʻnikma 
va malakalarni yangi kutilmagan vaziyatlarda qoʻllashi, mustaqil va ijodiy ishlashi 
orqali tarkib toptiriladi. Shu sababli oʻqituvchi ‗Tabiatshunoslik‖ darslarida 
oʻquvchilarning mustaqil va ijodiy ishlariga keng oʻrin berishi lozim. Mustaqil 
ta‘lim olishga yoʻnaltiradigan multimedia ilovalarda oʻquvchilarning ijodiy 
faoliyatini tarkib toptirishda tevarak atrof-muhitni oʻrganish, moddiy va ma‘naviy 
boyliklarni aniqlash, atrof-muhitga ziyon keltiruvchi dastlabki ekologik belgilarini 
mustaqil aniqlash, atrof-muhitdagi voqea va hodislarni taqqoslash, oʻxshashlik va 
farqlari, umumiy belgilarni aniqlash, tevarak-atrofdagi voqea va hodislarning 
insonlarga va insonlarning atrof-muhitga ta‘sirini ajratish, tahlil qilish, oʻsimliklar 
olarnini va hayvonot dunyosini yaxlit organizmlar sifatida tasavvur qilish, 
jarayonlarning sabab va oqibatlarning bog‗lanishlari, kuzatish va tajriba natijalarini 
yakunlab xulosa chiqarish, olingan natijalarni umumlashtirib xulosa chiqarish, 
darslik, xaritalar, atlas, yozuvsiz xarita ustida mustaqil ishlashga qaratilishi muhim. 
Tabiatshunoslikni oʻqitishda oʻquvchilarning mustaqil ishlash koʻ nikmalari 
va ularni rivojlantirish yoʻllaridan biri bu koʻrgazmali vositalar ustida mustaqil 
ishlash – tavsiya etilgan koʻrgazmali vositalarni koʻrib chiqish, obyektlarning 
oʻrnini, xususiyatlarini aniqlash.
Tabiatshunoslik‖ darslarida ilg‗or ped agogik va axborot-kommunikatsiya 
texnologiyalaridan foydalanishga doir namunaviy dars ishlanma 
Mavzu: Kirish. Oʻlkamiz tabiati. 
Kirish. 
Darsning maqsadi: 

---

183 
a) 
ta‘limiy maqsad: oʻquvchilargatabiatshunoslikfanining maqsadi, 
vazifalari, uni oʻrganish jarayonida bilib olinadigan asosiy tushunchalar, 
qonuniyatlar haqida umumiy ma‘lumotlar berish. FK1: tabiat hodisalari va 
jarayonlar haqida bilib olish; 
b) 
tarbiyaviy maqsad: oʻquvchilarni insoniyatning tabiatga ta‘siri va uni 
asrashga oʻrgatish.TK3: atrofdagi tabiat manzaralarini his etish; 
d) rivojlantiriuvchi maqsad: oʻquvchilarning darslik materiallari, darsga oid 
rasmlar, amaliy ishlar daftari bilan ishlash malakalarini rivojlantirish. FK4: tabiat 
mavjudodlari, boyliklari, uy va yovvoyi hayvonlarning yashash sharoiti, yoz 
faslining boshqa fasllardan farqi haqida ayta olish, malakalarini rivojlantirish. 
Darsning turi: kirish darsi. 
Darsda foydalaniladigan metodlar: suhbat-munozara, aqliy hujum, muloqot 
texnologiyasi, guruhlarda ishlash, mustaqil ishlash. 
Darsda foydalaniladigan jihozlar: Quyosh sistemasi tasvirlangan rasmlar, 
globus, Vatanimiz tabiati, aholisining turmush tarzi aks ettirilgan rangli rasmlar, 
foto albomlar. 
Darsning borishi: 
I. 
Tashkiliy qism: 
Oʻquvchilar davomati aniqlanadi, ularning darsga tayyorligi nazorat qilinadi, 
sinf doskasiga oʻrganiladigan predmetning nomi, mavzusi yoziladi. 
Dars mavzusini tushuntirishda yordam beradigan Vatanimizning jozibali 
tabiat manzaralari, xushmanzara goʻshalari tasvirlangan rangli fotosuratlar, 
fotoalbomlar tayyorlanadi. 
II. 
Oʻtilgan mavzularni takrorlash: 
Mavzu kirish suhbati bilan boshlanib, oʻquvchilarning awalgi sinfda olgan 
bilimlari yodga olinadi. Oʻquvchilarga 3-sinf ―Tabiatshunoslik‖ darslarida 
oʻrgangan materiallari yuzasidan savollar beriladi. Savol- javoblar asosida 
oʻrganilganlar va yozgi ta‘til davrida oʻquvchilarning qanday ishlar bilan mashg‗ul 
boʻlganliklari haqida suhbat tashkil qilinadi. 

---

184 
III. 
Yangi mavzuni tushuntirish: 
Oʻquvchilarga 4-sinfda oʻrganiladigan ―Tabiatshunoslik‖ fanining maqsadi va 
vazifalari tushuntiriladi. Oʻkamiz tabiatining, hayvonot olarnining boy ekanligi, 
shahar va qishloqlarining tabiati aks ettirilgan 
slaydlar namoyish etiladi. Suv havzalari haqida ma‘lumotlar beri- ladi. Asosiy 
oʻrganiladigan mavzular mazmuni, dars jarayonida oʻtkaziladigan amaliy ishlar, 
olib boriladigan kuzatishlar, ularni tahlil qilish, darslikdagi materiallar bilan 
ishlash, kundalik kuzatish daftarining yuritilishi, 4-sinf uchun chop etilgan 
geografik atlas, uning mazmuni, atlas asosida olib boriladigan amaliy ishlar haqida 
ma‘lumotlar beriladi. 
IV. 
Yangi mavzuni mustahkamlash: 
Darslikning 4-5-betlardagi rasmlar bilan ishlanadi. Oʻlkamiz tabiatining 
goʻzalligi va hayvonot olarnining boy ekanligini koʻrishimiz mumkin. 
Mustahkamlash uchun savollar berilib, klaster usulidan foydalangan holda 
kichik guruhlarda ishlanib, 4-sinf ―Tabiatshunoslik‖ fanidan oʻrganiladigan 
bilimlarning tarmoqlari «Bilimlar daraxti»da davom ettirilib, shakllantiriladi. 
V. 
Darsni yakunlash va oʻquvchilarni baholash: 
Dars davomida faol ishtirok etgan oʻquvchilar bilimi tahlil qilinib, 
baholanadi. 
VI. 
Uyga vazifa berish: 
Darslikdagi mavzuni oʻqib chiqing. Mavzudan soʻng berilgan savollarga 
javob topish hamda daftarga amaliy topshiriqlarni bajarish vazifa qilib beriladi. 
Mavzu: Yulduzlar. Quyosh 
Darsning maqsadi: 
a) 
ta‘limiy maqsad: oʻquvchilarga yulduzli osmon va quyosh sistemasi, 
yulduzlar, yulduzlar xaritalari, yulduz turkumlari haqida umumiy ma‘lumotlar 
berish. FK1: osmon gumbazida yulduzlarning oʻmi oʻzgarishini bilish. 

---

185 
b) 
tarbiyaviy maqsad: oʻquvchilarni tabiatni sevishga, undan unumli 
foydalanishga, tartibli, mehr-oqibatli, Vatanni sevish va tejamkor boʻlishga 
oʻrgatish. TK3: yulduzlarni oʻrganishda, xaritalarini tuzish, yulduz turkumlari va 
ularga nomlar qoʻyishda bobokalon olimlarimizning ilmiy meroslari haqida bilish; 
d) rivojlantiruvchi maqsad:oʻquvchilarning amaliy ishlar daftari va darslik 
materiallari bilan mustaqil, ijodiy izlanib ishlashga oʻrgatish, savol- javoblarda faol 
ishtirok etishini ta‘minlash, xotirani mustahkamlashga, fikmi aniq ifodalashga 
oʻrgatish, oʻquvchilarning yulduzlar, eng yaqin yulduz - Quyosh va uning hayot 
manbayi ekanligi haqidagi bilimlarini rivojlantirish. FK3:Yer yuzidagi 
tabiiyjarayon va hodisalarga Quyoshning ta‘sirini tushuna olish, malakalarini 
rivojlantirish. 
Darsning turi: yangi bilim beruvchi.
Darsda foydalaniladigan metodlar: tushuntirish, suhbat, rag‗bat- lantirish, 
muammoli vaziyat usuli, ―Kirn koʻp ma‘lumotlarni esladi?‖ didaktik mashqi, ―Blis 
- soʻrov‖. 
Darsda foydalaniladigan jihozlar: darslik, multimedia, slaydlar, koptok, 
globus, koʻrgazma va rasmlar. 
Quyidagi tartibda darsning vaqt taqsimotini tuzish mumkin: 
1 . Tashkiliy qism 3 daaiaa 
2 . Oʻtilgan mavzuni takrorlash (mustahkamlash) 
8 daqiqa 
3 . Yangi mavzuni tushuntirish 10 daqiqa 
4. Yangi mavzuni mustahkamlash 
15 daqiqa 
5. Darsni vakunlash va oʻauvchilarni baholash 
5 daqiqa 
6 . Uvga vazifa berish 
4 daqiqa