Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti b. S. Abdullayeva, N. Sh. Ruzikulova

Oʻquv-metodik majmualarni ishlab chiqish prinsiplari 
О‘quv-metodik majmualarni ishlab chiqish quyidagi prinsiplar asosida 
amalga oshiriladi: 
о‘quv-metodik majmualar ta‘lim sohasidagi davlat siyosatining asosiy 
prinsiplari asosida yaratilganligi; 
о‘quvchilarning aqliy va jismoniy imkoniyatlari, yoshi, psixofiziologik 
xususiyatlari, bilim darajasi, qiziqishlari, layoqatlari hisobga olinganligi; 

---

21 
о‘quvchilarda vatanparvarlik va milliy g‗urur hissini shakllantirishga 
qaratilganligi; 
umumiy о‘rta va о‘rta maxsus, kasb-hunar ta‘limining zarur hajmi 
berilganligi, о‘quvchilarda mustaqil ijodiy fikrlash, tashkilotchilik qobiliyati va 
amaliy tajriba kо‘nikmalarini rivojlantirishga yо‘naltirilganligi. 
Boshlang‗ich sinflar uchun darsliklar, о‗quv – metodik majmualar va ularning 
mazmuni, tuzilishi. 
Darslik — davlat ta‘lim standartlariga muvofiq о‘quv dasturi asosida didaktik, 
metodik, pedagogik-psixologik, estetik va gigiyenik talablarga javob beradigan, 
о‘quv fanining mavzulari tо‘liq yoritilgan, uning asoslari mukammal 
о‘zlashtirilishiga qaratilgan, о‘quv fanining maqsad va vazifalaridan kelib chiqqan 
holda ta‘lim oluvchilarning yoshi va psixofiziologik xususiyatlarini hisobga olgan 
holda ishlab chiqiladigan, nazariy ma‘lumotlardan tashqari amaliy-tajriba va sinov 
mashqlarini qamrab olgan kitob shaklidagi о‘quv nashri. 
Mashq daftari — darslikning tarkibiy qismi hisoblanadigan, davlat ta‘lim 
standartlariga muvofiq о‘quvchilar tomonidan egallangan bilim va kо‘nikmalarni 
mustahkamlash hamda о‘quv fanining mavzulariga mos ravishda ishlab chiqilgan, 
mantiq va tafakkurni rivojlantirishga qaratilgan (krossvordlar, boshqotirmalar, 
mantiqiy fikrlashga undovchi topshiriqlar va hokazo) topshiriqlardan iborat 
bо‘lgan didaktik vosita. 
О‘qituvchi uchun metodik qо‘llanma — darslikdagi har bir mavzuni samarali 
о‘qitish metodikasi, qо‘shimcha sinov topshiriqlari va о‘qituvchining darsni 
qiziqarli tashkil etishiga oid boshqa metodik kо‘rsatmalar berilgan, har bir darsning 
maqsadi, darsda foydalaniladigan vositalar va ulardan foydalanish usullari, 
darsning mazmuni, amaliy mashg‗ulotlar, qо‘shimcha topshiriqlar va boshqalar 
haqida metodik kо‘rsatmalar aniq bayon qilingan kitob shaklidagi о‘quv nashri. 
Darsliklarning 
multimediali 
ilovalari 
— 
axborot-kommunikatsiya 
texnologiyalari yordamida о‘quv faniga oid materiallarni davlat ta‘lim standarti va 
о‘quv dasturiga mos ravishda yorita oladigan, о‘quv fanini samarali 

---

22 
о‘zlashtirishga, о‘quvchilarning mustaqil ta‘lim olishiga kо‘maklashuvchi hamda 
video, ovoz, animatsiya, jadval, matn va lug‗atlarni о‘z ichiga olgan, bilimlarni 
nazoratdan о‘tkazish va mustahkamlashga yо‘naltirilgan, о‘quv fanining asosiy 
mazmunini boyitadigan qо‘shimcha materialga ega bо‘lgan yoki shu kabi 
manbalarga murojaatlarni о‘z ichiga olgan interaktiv elektron axborot-ta‘lim 
resursi. 
Elektron qoʻllanmalar. Elektron qoʻllanmalar ta‘lim jarayonini tashkil etishda 
quyidagi funksiyalarni bajaradi:
О‘rganilishi kerak bо‘lgan materialning bir qismini о‘qituvchining о‘rniga 
tushuntirib berishi;
О‘qituvchinin gtushuntirishini kо‘rsatib berishi;
О‘rganilayotgan hodisaning, qonunnning texnik jihatdan qо‘llanilishi, 
mavzuga yakun yasashi;
Yangi mavzuga kirish vazifasini bajarishi;
О‘quv sayrlarini о‘tkazishning iloji bо‘lmasa, uning о‘rnini bosishi mumkin.
Demak, fanlarni axborot kommunikatsion texnologiyalardan foydalanib dars 
tashkil etilsa, о‘quvchilarning ijodkorligi, mustaqil fikrlay olishi, bilim 
samaradorligi, fanga bо‘lgan qiziqishi yanada ortadi. 
Oʻqitish vositalaridan ijodiy foydalanish va yasaladigan koʻrgazmali 
koʻrsatmalar.
Koʻrsatmali qoʻllanmalar. Koʻrgazmali oʻqitish — bu oʻquvchilarning tegishli 
kuzatishlariga tayanadigan oʻqitishdir, biroq koʻrgazmali oʻqitishni faqat koʻrsatma 
qoʻllanmalardan foydalanib oʻqitish deb tushunish kerak emas. 
Darslarda koʻrgazmalilik printsipini amalga oshirishda, bir tomondan, 
oʻquvchilarning idrok etishlariga, ikkinchi tomondan, ularning tasavvurlariga 
tayaniladi. Birinchi holda koʻrsatma qoʻllanmalar zarur, ikkinchi holda esa 
koʻrsatma qoʻllanmalarsiz ish olib borish mumkin, bu holda bolalarning 
tajribalarini, ilgari toʻplagan tasavvurlarini aktivlashtirish kerak.

---

23 
Ta‘lim tizimida barcha fundamental bilimlar asosan an‘anaviy bosma shaklda 
tayyorlangan oʻquv adabiyotlar, ovozli variantlar va video ishianmalar orqali 
olinadi. Elektron darslik esa bilim oluvchilarning tasavvurini kengaytirishga, 
dastlabki bilimlarini rivojlantirishga va chuqurlashtirishga, yangi qoʻshimcha 
ma‘lumotlar bilan toʻldirib borishga moʻljallangan boʻlib, ixtiyoriy fanlar boʻyicha 
yaratiladi. 
Elektron darslik - bu davlat ta‘lim standard asosida mutaxassislik va 
yoʻnalishlar boʻyicha fanlarning alohida boʻiimlariga oid nashrlar, namunaviy va 
ishchi oʻquv dasturi, shuningdek, mashqlar va masalalar toʻplarni boʻyicha video 
ishianmalar, turii sxemalar, atlaslar, tajriba ishlar yuzasidan koʻrsatmalar, testlar va 
boshqa ma‘lumotlar boʻlishi mumkin. Rasmiy asnoda olib boriladigan elektron 
darslik boʻyicha barcha materiallar birinchi navbatda mavjud standartlarga mos 
boʻlishi lozim.
Oʻqitishning elektron vositalari. Oʻqitish jarayoni pedagog, ta‘lim oluvchi va 
oʻqitish vositalarining oʻzaro ta‘siridan iborat. Hozirgi zamon kompyuter vositalari 
va axborot texnologiyalari imkoniyatlari oʻqitish vositalariga oʻqituvchi va ta‘lim 
oluvchi vazifalarining bir qismini yuklash imkonini beradi . 
Darsni axborot – kommunikatsiya texnologiyalari asosida oʻqitish oʻqituvchi 
va ta‘lim oluvchilar ishini ancha osonlashtiradi. 
Xususan, boshlang‗ich sinflarda fanlarni kompyuter vositalari asosida oʻqitish 
quyidagi imkoniyatlarni yaratadi:
- Oʻqituvchini takrorlanuvchi mehnatdan xalos etadi va uning vaqtini tejaydi;
- yaqqol tasvirlar natijasida oʻquvchilarda fazoviy tasavvurlar shakllanadi; 
- oʻquvchilarning ish tartibini tez oʻzlashtirishini ta‘minlaydi;
- fanga oid nazariy ma‘lumotlar koʻrgazmali vositalar (rangli tasvirlar, 
ularning fazoviy koʻrinishlari) yordamida tushuntiriladi va natijada talabalarda 
ilmiy bilishga ehtiyoj ortadi; 
Kompyuter ekranida sodir boʻlayotgan hodisalarni oʻquvchi koʻrib va eshitib, 
fikrlash orqali bilishga intiladi. Oʻquvchi sezgi organlari yordamida monitorda 

---

24 
sodir boʻlayotgan voqea va hodisalarni idrok eta boshlaydi. Chunki monitorda 
ularning xossa va xususiyatlari aks ettiriladi. U dastavval hissiy bilish orqali 
ekrandagi hodisa va voqealarni (bir necha bor kuzatib) bir – biridan alohida holda 
oʻz ongida aks ettiradi. Shu sababli narsa va hodisalar oʻrtasidagi bog‗lanishni 
nazardan chetda qoldiradi. Masalan ekranda biror predmetning, geometrik 
chizmalarning, yoki hodisalarning namoyish etilishi bilan oʻquvchi ushbu 
tasvirlarning mohiyatiga etibor qaratmasligi mumkin. Boshqa hodisalarning 
yuzaga kelish jarayonlari, kechishi, boshqa predmetlar bilan aloqadorligi kabilar 
bilan tushuntirilganda, va bir necha bor kuzatganidan soʻng, hissiy bilishdan aqliy 
bilishga oʻtib, masalaning mohiyatiga e‘tibor bera boshlaydi.
Oʻquvchining ekranda sodir boʻlayotgan voqea, hodisalarni tahlil etish va 
sintez qilishi juda muhim ahamiyatga ega. Analiz va sintez oʻquvchining bilish 
jarayonini tezlatadi. Analiz – sintez murakkab ob‘ektlarni oddiy elementlarga, 
muhim va nomuhimlarga, voqea va hodisalarni turkumlarga ajratish shartlaridan 
biridir. Tahlil etishdan asosiy maqsad qism (element) larni butun (shakl, jism) ning 
unsurlari sifatida bilish, ular oʻrtasidagi aloqa va qonuniyatlarni aniqlashdan iborat. 
Ma‘lumki, kompyuter axborotlarni kiritish, toʻplash va ular ustida turli xil 
arifmetik va mantiqiy amallarni bajarish xamda ularni taxlil etish uchun 
moʻljallangan. Shuni alohida ta‘kidlab oʻtish lozimki, namoyish qilinayotgan 
material qanchalik sodda, tushunarli boʻlmasin, hayot bilan uzviy bog‗lab 
tushuntirilmasa, materialni esda saqlab qolish va oʻquvchilarning bilishga boʻlgan 
ehtiyojini oshirishga xizmat qilmasligi mumkin. 
Ammo, yangi axborot texnologiyalarini joriy qilishning maqsadga 
muvofiqdigi xaqi da gapirganda boshlang‗ich sinf oʻquvchilarining oʻziga xos yosh 
xususiyatlarini e‘tiborga olmasdan boʻlmaydi. Kagor psixolog va pedagoglar bu 
yoshdagilarga kompyuter texnikasini qoʻllashdagi xorij salbiy tajribasini tanqidiy 
baholab (fikr bildirib), faoliyatning borlikdagi predmetlar olami bilan boglanganlik 
xususiyatining (faoliyatni ob‘ektlar bilan emas, balki ularning modeli, belgili, 

---

25 
ramziy turli shakllarni tasvirlash, shu bilan bog‗lik ravishda real ma‘nosini 
yukotishi) mumkinligi xaqida ogohlantiradi. 
Bularning xammasi kompyuterdan foydalanishni jiddiy cheklaydi, ta‘lim 
jarayonining kompyuter, oʻquv dasturlari bilan ta‘minlanishi va uni tashkil 
qilinishiga oid qator talablarni oʻrtaga tashlaydi. 
Birinchidan, kompyuterlar yuqori grafik imkoniyatga va sifatli rangli 
monitorga ega boʻlishi maqsadga muvofiq. 
Ikkinchidan, 
dastur 
ta‘minoti 
axborot 
madaniyatini 
shakllantirishni 
ta‘minlashi, kompyuterdan predmetlar dunyosi xaqidagi bilimlarni shakllantirish 
uskunasi va predmetlar dunyosining faol elementi, oʻlchov uskunasi, predmet 
dunyosining aksi va ta‘sir etuvchisi sifatida foydalanish kerak. 
Uchinchidan, oʻquv jarayoni shunday tashkil etilishi kerakki, oʻquvchilarni 
kompyuter muxitiga jalb qilish ularning amaliy faoliyatining bir boʻlagi boʻlib, 
ularning mantikiy va obrazli tafakkurining rivojlanishiga, oʻz faoliyatini nazariy 
jixatdan faxmlashiga, turli modellashtirish, konstruksiyalash va shularga doir 
masalalar еchishiga qaratilishi kerak.