Nizomiy nomidagi toshken davlat pedagogika universiteti

II BOB Sistemali mutq buzilishi bo'lgan bolalarda taffakurni tekshirish
2.1. Sistemali mutq buzilishi bo'lgan bolalarda taffakurni tekshirish tizimi
Alaliya — bolaning ona qomida yoki dastlabki rivojlanish bosqichida nutq shakllanishiga qadar bosh miya qobig'i nutq doirasining organik jarohatlanishi oqibatida uzluksiz rivojlanmay qolishdir.
"Alaliya" atamasi (grekcha a — yo‘q, lotincha lalio — nutq) taijimasi nutqning yo'qligi, nutqsizlik holati - nutq buzilishlariga doir adabiyotlarda qadim zamonlardan beri kuzatiladi. ²
O'tgan asrning 60-yillariga kelib Trusso nutqning yo'qotilishini Broka tom onidan kirililgan "afemiya" atamasini "afaziya" atamasiga almashtirishni taklif etadi. "Afaziya" atamasi tibbiyotda o‘ziga xos o'rin egalladi. Ayrim chet el muallifiari (Orton, Travis) "alaliya" va "afaziya" atamalarini birlashtirib umumiy atamalar "Bolalar afaziyasi" yoki "Rivojlanish afaziyasi" deb atashni taklif etadilar. Bunda muammolar bolalar nutq rivojlanmaganligining o'ziga xosligini kattalarda nutqning yo'qolish hollaridan farqlab ko'rsatib beradilar. Foniatr R. Koen (1888) ishlarida "alaliya" termini artikulatsion kamchiliklar bilan shartlanmagan soqovlikning tavsifnomasi uchun qo'llanilgan. U bu buzilishlami kar-soqovlik o'rniga eshituvchi-soqovlik yoki idiopatik alaliya (kelib chiqishi noaniq nutqsizlik) deb nomlaydi.
Alaliyani o‘rganishda uzoq vaqt mobaynida uning kelib chiqish sabablarini turlicha ko'rsatganiar. R. Koen, A. Gutsman, E. Freshels, M. Zeeman va boshqalarning fikricha, alaliya bolaning ona qornida yoki rivojlanish bosqichida shamollash yoki alimentar troflk moddalar almashinuvining patologik jarayoni natijasida kelib chiqadi.
R. Luxzinger, M. Berri, M. B. Eydinova, V. A. Kovishkov va boshqalar alaliyani kelib chiqishida tug‘ma bosh miya travmalari va chaqaloqlar asflksiyasining rolini belgiladilar. Tug‘ruq travmalari va asfiksiyalar bir qator hollarda homilalik patologiyasining oqibatidir. Bu surunkali kislorod yetishmovchiligini keltirib chiqaradi va nafas olish markazlari funksiyasining pasayishiga olib keladi. Miva to'qimalari, birinchi navbatda filogenetik munosabatga nisbatan yosh, po'stloqning uchinchi qatlami kislorod yetishmovchiligiga birmuncha sezgir hisoblanadi. Miya po'stlog'ining uchinchi qatlami assotsiativ aloqalarning murakkab tizimini boshlab beradi. Bu tizim insonning oliy po'stloq funksiyalariningshakllanishini, birinchi navbatda nutq va psixikani ta'minlaydi.
Motor alaliya — bu markaziy xarakterdagi organik buzilishlar natijasi hisoblanib, nosoglom nevrologik koTinish nutqning rivojlanish borasida jiddiy orqada qolishga olib ketadi.
Ye.F. Sobotovich fikriga ko‘ra, motor alaliyada asosiy kamchilikni tilning belgi shaklini egallashdagi, ya'ni nutqning yuzaga kelish jarayonida belgilardan foydalanish va ularning mos kelishidagi buzilishlari tashkil etadi. Bolalarda nutqning yuzaga kelishida nutqiy materialni dasturlash, tanlash, tavsiflash operatsiyalari shakllanmaydi.
Barcha leksik-grammatik qurilish aspektlarida kamchiliklar kuzatiladi: so'zni tanlash va uning ketma-ketligi, bayonning tovush tuzilishi va h.k. Bu esa psixofiziologik mexanizmlarning shakllanmaganligi sifatida xarakterlanadi.
Sensor alaliyaning asosiy belgisi bosh miyaning chap yarim yuqori doirasining jarohatlanishi bilan bog'liq, nutq-eshituv analizatori ishining natijasi bo'lgan nutqni tushunishidagi kamchiliklar hisoblanadi. Bu esa nutq qo‘zg‘atuvchilarni tahlil va tarkibiy buzilishga, predmet va tovushli obraz o'rtasidagi bog'Iiqligining shakllanmasligiga olib keladi. Bola o'ziga qaratilgan nutqni eshitadi, ammo tushunmaydi.
1961-yil fransuz shifokori G. Broka alaliya bilan kasallangan bemoming chap o‘rta miya arteriyasi, hamda peshananing uchinchi burma egati orqa sohalarining zararlanishini aniqladi. G. Broka ushbu jarayonni o'rganib, og'zaki nutqning markazi miyaning peshana qismida joylashgan degan xulosaga keldi.
XIX asming 20-yillaridan boshlab aliyaga uchragan kasallar nutqini tiklash masalasi bilan rusolimlari chuqurshug'ullana boshladilar. Birinchi bo‘lib optik-taktil metodning qo‘ llanishi S. M. Dobrogayev tomonidan batafsil bayon etilib berildi. Uning hisobot kundaligida ushbu metodika yordamida ishlash yo'llari to‘la-to‘kis ishlab chiqilgan va yoritib berilgan. Shunisi muhimki, muallif bemor bilan ishlashda qo'llanadigan so‘zlarning to‘liq ro'yxatini ham keltirib o‘tgan.
Maktabgacha tarbiya yoshi — psixik rivojlanishning intensiv bosqichi hisoblanadi. Aynan manashu yoshdan bolada juda katta o‘zgarishlar ro‘yberadi, ya'ni psixofiziologik funktsiyaJarning takomiilashuvidan boshlab, to murakkab yangi shaxsiy obrazlaming paydo bo'lshigacha bo'lib oladigan jarayonlar sodir bo'ladi. Yangi obrazlarni. xayoliy hodisalarni analiz qilish maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga xosdir, ammo natijalar ham isha ijobiy boim asa ham, bolalar faoliyatini tahlil qilganimizda, biz shu narsaga amin bo'ldikki, bolalar predmetlarni tasavvur qilibgina qolmay, ularning o‘zaro bogiiqligini ham xayolan tasavvur qilar ekan.
Tasavvurning rivojlanishi. tafakkurning shakllanayotgan jarayoni bilan tavsiflanadi, bu shakllanish bolaning xayoliy tasavvuriarining ixtiyoriy ko‘rsatkichlari bilan bog'liqdir. Bunday imkoniyat 5-6 yoshli bolalarda yanada yuqoriroq bo'ladi, chunki bola yangi aqliy harakat usullarini juda tez o'zlashtirib oladi. Aqliy faoliyatda yangi usullarning shakllanib borishi, tashqi predmetlarning harakatini o'zlashtirib olishdagi bola xatti-harakati, ta'lim va tarbiya jarayonida muhim aham iyatga ega. Bu. o'z navbatida, maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning obrazli tafakkuri rivojlanishi uchun eng maqbul imkoniyat davridir.
4-5 yoshli bolalarda ko‘nikm a va m alakalaming rivojlanishi hamda shakllanishida intensivlik ko‘zga tashlanadi, bu esa tashqi muhitni o'rganishga zamin yaratadi. Aql rivojlanishidagi bunday ko’rsatkich, ko‘rgazmali harakatli tafakkurga «tayyorgarlik davri» hisoblanadi. Bu esa, o'z navbatida, bolaning o‘rab turgan atrofmuhitni o‘rganish jarayonida faktlarga asoslangan holda tasavvur va tushunchaga ega bo‘la olishiga ko‘mak beradi. Ko‘rgazmali-harakatli tafakkur turi, tafakkurning yangi turlari shakllanishiga, ya'ni ko‘rgazm ali-obrazli tafakkurning rivojlanishiga xizmat qiladi. Bu shu bilan ta'riflanadi-ki, bola muammoli vaziyatlarning echimini tasaw urlar shaklida qabul qilgan holda amaliy harakatlarni qo'Ilam aydi. Maktabgacha tarbiya yoshining so‘ngida ko‘rgazmali-obrazli tafakkurning eng yuqori form asi-ko'rgazmali-sxematik tafakkurning rivojlanishi ko‘zga tashlanadi.

Tafakkurni teshirishing turli metodlari bor.