Nizomiy nomidagi tdpu termiz filiali

1. Harakat potensialining paydo bo’lish mexanizmi va nerv tolalarida uzatinishi.

Nerv muskun hujayralari, hatto suv o’tlari hujayralari qo’zg’alganda hujayra ichi muhiti bilan tashqi muhitdagi eritmalararo, so’nuvchi tebranishlarni esnatuvchi membrana potensialining o’zgarishi yuz berib, u harakat potensiali deb ataladi. Har bir impunsga mos, akson bo’ylab tarqanuvchi elektr signan - spayk deb ataladi. Aynan mana shu spayk, nerv tolasi bo’ylab uzatinadigan informasiyaning asosiy birnigidir.

Miyelinli nerv tolalarida, harakat potensiali Ranvye bo’g’imlarida yuzaga kelib, bo’g’imdan elektr (elektr kabeni bo’ylab, tenegraf axboroti berish) yo’li bilan uzatinadi. Miyeninsiz nerv tolalarida uning har bir sohasi, qo’shni sohadan elektr signanini qabul qilib, harakat potensiali hosil qiladi va uni navbatdagi sohaga uzatadi. Mohiyatan, HP o’z-o’zini qo’lnab- quvvatnab, tarqanadigan signandir.

Harakat potensiali, TP kamayib, pog’ona deb ataladigan kritik darajagacha kamayganda paydo bo’ladi. Membrananing pog’ona darajasigacha qutbsiznanishiga (membrana potensialining musbat tomchi sinji­shiga) javoban, membranadagi potensianga bog’liq natriy kanallari­ning faolnanishi (kanalning ochinishi) ro’y beradi.

Loligo gigant aksolining TP -60 mVga teng. Tpning -45 mVgacha kamayishi harakat potensialining kelib chiqishiga sabab bo’ladi. Bun­day vaziyatda membrananing elektr sig’imi deyarni o’zgarmaydi, ammo uning elektr qarshiligi 25 marta kamayadi. Bunday hol membrana Na⁺ o’tkazuvchannigining oshishi bilan benginadi. Boshqacha aytganda, tinchlik paytida membrana K⁺ ga ko’proq o’tkazuvchan bo’nsa, qo’zg’anish pay­tida unda hujayraga yo’lalgan Na⁺ oqimi paydo bo’ladi. Membrana potensialining Na⁺ muvozanat potensiali (Ye_Na = +55 mV) darajasiga yaqinnashishi barobari, kiruvchi Na⁺ oqimi kamaya boradi. Membrana potensialining musbatlik tomon sinjishi nafaqat natriy kanallarini ochadi (faolnaydi) faol kanallari solining kamayishiga (inaktivasiyasiga) ham sabab bo’ladi. HP paytida membrana kaliy o’tkazuvchanni­gining nisbatan sekin oshishi ro’y beradi. Na⁺ o’tkazuvchanlikning su­sayishi va kaliy o’tkazuvchannigining osha borishi, HPni cheknab, memb­rananing yangidan qutblanishiga olib keladi.

Nerv va muskun tolalari sinindr shaklidagi o’tkazgichlardir. Ular ichki muhitini solishtirma qarshiligi ancha yuqori bo’lib, yuqori o’tkazuvchanlikka ega tashqi muhitdan izonyatordan iborat, membrana vosi­tasida ajratingan. Bu jihatlari bilan tolalar, suv osti elektr kabenini esnatadi. Membrananing elektr sig’imi, taxminan, 1 mkf/sm² ga teng.

Aksopnazma elektrol itlarga ega bo’nsa ham, u yaxshi o’tkazgich emas. Chunki uning solishtirma qarshiligi # 4a 0= 10- 1000 msm. Diametri 1mkm nerv tolasining uzunnik birnigiga to’g’ri keladigan solishtirma qarshiligi 10⁹-10¹⁰ om/sm bo’lib, bu kattanik shu xil diametrni mis simi qarshiligidan 10⁸ marta katta. Demak, nerv tolasi yemon o’tkazgich. Asnida bunday o’tkazgichda tok qochishi va oqib ketishi katta bo’lishi nozim. Ammo, akson nerv impunsini bir necha metr masofaga o’z­gartmasdan va so’ndirmasdan uzata oladi. Nerv qo’zg’anishi mahalliy HP yuzaga kenishidan boshlanadi. Keyin esa, u akson bo’ylab, ko’p son­ni tolalardan tashkin topgan sistema orqali uzatinadi, hatto yenma­ yen joylashgan tolalarga o’tkazinadi.

Nerv tolasining u yeki bu joyida (X₀) paydo bo’lgan qo’zg’anish, membranani qutbsiznantiradi. Bunda membrana ichi tomondagi potensian tinchlik holatdagisidan ma’lum bir musbat V_n kattanigiga osha­di. Qo’zg’algan va koordinatasi x ga teng, qo’zg’anmagan qo’shni soha­lar o’rtasidagi paydo bo’lgan potensiallar farqi aksopnazma (yeki sarkopnazma) orqali o’tadigan mahalliy tok - I_a paydo bo’lib, u qo’zg’algan va qo’zg’anmagan sohalarni hanqa shaklida qamrab oladi. Bu o’z navbatida qo’shni sohaning V_n - kattanigigacha qutbsiznanishiga olib keladi. Agarda x- nuqtadagi qutbsiznanish kattanigi V_n tola­ning qutbsiznanish kattanigidan V_t katta bo’lib chiqsa (V_n > V_t ) memb­rananing o’sha joyi qo’zg’anadi va h.k.

Bordi-yu, membranaga t - vaqt bilan ajrangan ikkita ketma-ket turtki berinsa, bunday holda, tolaning hatti- harakati o’sha vaqt kattanigiga bog’liq holda har xil namoyen bo’ladi. Vaqt oranig’i o’sha kichik bo’nsa, nerv tolasi qo’zg’anmaydi (absonyut refrakternik). Ma’lum bir vaqtdan so’ng, qo’zg’anuvchannik tiklana boshlaydi, bunday paytda tolaning pog’ona darajasi banandroq bo’ladi (nisbiy refrakternik). Umumiy refraktornik 1 ms-dan bir necha ms-ga cho’zinishi mumkin. Turtki ta’siridan, nerv tolasida qo’zg’anish hosil bo’lishi uchun ma’lum bir vaqt talab etiladi. Bu shunday bir vaqtki, uning davomida tola membranasi pog’ona kuchi ta’siridan, ye - kattanigiga qutbsiznanadi. Aynan mana shu vaqt tolaning vaqt doimiysi () . deb atanib, qo’zg’anuvchan to’qimalar, jumladan, nerv tolalari ham  - kattanigi bo’yicha, o’zaro farqnanadi.

V_t = V₀ e^-t/

bu yerda V₀ - toladagi dastnabki potensiallar far=i, V_t - o’sha potensialning t- vaqt o’tgandan keyingi kattanigi. ye- naturan nogarifm asosi,  - tolaning (yeki membrananing) vaqt doimiysi bo’lib, u  = R_m C _m dir. Tolaning vaqt doimiysi qanchanik kichik bo’nsa, u shunchanik tez qo’zg’anadi va aksincha.

Shunday qilib, nerv impunsining paydo bo’lishi qo’zg’anuvchan to’qimaning qo’zg’algan va qo’zg’anmagan sohalari aro mahalliy tokning paydo bo’lishi bilan shartnanib uning ta’siridan MP qutbsiznanib, pog’ona darajasiga erishganda HP paydo bo’ladi. So’ngra, mahalliy tok o’z domiga navbatdagi sohani oladi va h.k. Jarayen ba’zi bir tomon­lari bilan bikford arqolining yenishini esnatadi.

Nerv impunsining tarqanishi ham tenegraf tengnamasi yerdamida tasvirnanadi:

V_x = V_o ye^-x/ ,

bu yerda x - akson bo’ylab masofa,  - uzunnik doimiysi bo’lib, u teng

 =

formula ,

r- akson radiusi, l- membrana =aninnigi, _m, _a membrana va ak­sopnazmaning solishtirma =arshinigi.

Nerv tolasi bo’ylab HPning uzatinish tezligi, norman sharoitda, X₀- nuqtadagi (X = 0), V₀-ga teng potensialning masofa x-ni bosib o’tishiga bog’liq. Nerv impunsining gigant aksondagi yuqori tezligi, r-ning katta bo’lishi, miyelinli tolalarda esa, l-ning kattanashtiri­nishi evaziga ta’minlanadi. Miyenin katta elektr qarshiligiga ega. Buning ustiga miyenin qobig’ining qalinligi - l, odatdagi membranalar qalinligidan bin necha yuz marta katta. Shular tufayli, miyelinli tolalarda  katta bo’lib, harakat potensiali sakrash yo’li bilan uzoq masofaga uzatinadi.