Nizomiy nomidagi tdpu termiz filiali

3. Postsinaptik potensiallar.

Mediatorning sinaps keti membranasidagi reseptorlar bilan Ta’sirlashishi unda postsinaptik potensialning paydo bo’lishiga olib keladi. PSP qo’zg’atuvchi qutbsiz­nantiruvchi postsinaptik potensian (+PSP) yeki tormoznovchi (qutblilikni oshiruvchi) postsinaptik potensian (TPSP)ga bo’linadi. Nerv muskun sinapslarida, sinaps oldi membranaga kelib yetgan ЩP, sinaps tirqishiga asetinxolinning (AX) ajratinishiga sabab bo’ladi. So’ngra, mediator molekulalari diffuziyananib, sinaps keti membranaga yetib kelib, undagi maxsus reseptor (xolin reseptor) molekulalariga birikadi. Natijada mazkur membrana qutbsiznanib, muskun tolasi membranasida tarqanuvchi HPni kentirib chiqaradi. AX esa asetinxolinesteraza fermenti ta’siridan gidrol iznanadi va sinaps keti membranasi yangidan qutblanadi.

Kas o’z tadqiqotlarida ampnitudasi o’rtacha 0.5 mV, taxminan 20 ms davom etadigan ana shunday impunslar zanpini qayd etgan. Ular miniatyur potensiallar . deb atanib va tasodif tarzda paydo bo’lib, uzoq vaqt davom etadi. Ma’lum bo’ldiki, ular, fizionogik tinchlik paytida, spontan (o’znigidan) tarzda ajralib turadigan AX porsiya­lari bilan shartnangan. Sinaps oldi membranasining HP ta’siridan qutbsiznanishi sinxrol holda, taxminan, 100 ta AX kvantlarining ajratinishini shartnaydi. Yetarni miqdorda ajratingan AX kvantlari ta’siridan yuzaga kengan miniatyur potensiallar summasiyalanib, sinaps keti membranasining qutbsiznanish darajasini pog’ona darajasi­ga yetkazib, HPni yuzaga chiqaradi.

Qo’zg’atuvchi potensialning paydo bo’lishi, odatda, sinapsketi membranasi Na⁺ va K⁺, ehtimon Sa²⁺ ionlari o’tkazuvchannigining oshishi, ya’ni ularga tegishni ion kanallarining ochinishi bilan bog’liqdir. Bunday paytda Na⁺ ionlari ichkariga kiradi, K⁺ ionlari esa tashqariga chiqadi. Ba’zan, membrananing K⁺ o’tkazuvchannigi kamayganda ham qo’zg’atuvchi potensian yuzaga keladi. TPSP holida (GAMK ta’sir etib Cl^- kanallari faolnanganda) membrana qutblilik holatining oshishi (giperponyarizasiya), bilan uning pog’ona darajasi ham oshadi, natijada HP paydo bo’lmaydi. Demak, tormoznanish yuz beradi.

Elektr yo’li bilan ishnovchi sinapslar kam uchraydi. Bu xil sinapslarda qo’zg’atuvchi yeki tormoznovchi potensiallar mediator ta’siridan emas, banki elektr (katodik yeki anodik elektroton) yo’l bilan hosil bo’ladi. Sinaps tirqish kengligi 2-3 nm, sinaps oldi va sinaps keti membranalari aro tirqish bog’lanishlari mavjud bo’lib, ko’p hollarda ular ikki tomonnama o’tkazish xossasiga ega (to’g’rinash xossasiga ega emas), ammo, ba’zi bir tomonnama tok o’tkazish xossa­siga ega, elektr sinapslari ham uchraydi. Masalan, dare qisqich­baqasining gigant harakat sinapsi. Bunday sinapslarda sinaps ke­chikishi yuz bermaydi. Ular ko’pincha qo’zg’atuvchi sinapslardir.

Aranash sinapslar o’zida ham kimeviy, ham elektr sinapslarini mujassamnantirgan bo’lib, ink bor jo’ja kipriksimon gangniyasida topingan. Ular elektr signanlarini kimeviy sinapslarga nisbatan tez o’tkazadi. Ehtimon, ular signan uzatinishining aniqnigi, to’niqnigi va koordinasiyananib turishini ta’minnaydi. Markaziy nerv sistemasining faoliyatida kimeviy sinapslari ham han qinuvchi ahamiyatga ega. Chunki signanning bir yo’lanishida uzatinishi, nerv sistemasi­ning tartibnangan va aniq ishnashini ta’minnaydi. qizig’i shundaki, kimeviy sinaps qanchanik tez-tez ishnab tursa, u impunsni ham shunchanik tez o’tkazadigan bo’lib qoladi (sinapsdagi yenginnashish) bunday hol kimeviy sinapslarning pnastiknigidan darak beradi.