Низомий номидаги тошкент давлат педагогика

Ансамбль. Жамоа бўлиб куйлашда овозларнинг ритмик, динамик, темп, 
тембр ва интонацион уйғунлигидир. Соз малакаси эса, ансамблнинг вужудга 
келишида асосий омил ҳисобланади. Қўшиқларнинг бадиий ижро 
этилишига овозлардаги соз ва ансамблнинг уйғунлиги воситаси билангина 
эришиш мумкин. 
Ўқувчиларини жамоа бўлиб қўшиқ куйлашга ўргатиш умумий ўрта 
таълим мактабларининг мусиқа ўқитувчи зиммасидаги муҳим вазифалардан 
биридир. Жамоа бўлиб куйлаш ўқувчиларда бир қатор ижобий жиҳатларни 
жумладан, уларни ахлоқий жиҳатдан шаклланишига катта таъсир этади. 
Биринчидан, қўшиқ аниқ бир мавзуга қаратилган бўлади, иккинчидан, 
ўқувчилар қўшиқларда акс этган ўзга инсонларнинг руҳий ҳолатини, унинг 
кечинмаларини ҳис қиладилар. Жамоа бўлиб куйлаш нафақат эстетик 
дидни, балки ўқувчиларнинг ташаббускорлигини, фантазияларини, ижодий 
қобилиятларини, тарбиялайди ва мусиқий қобилиятлар (қўшиқчилик 
овозини, усулни ҳис этишни, мусиқий хотирани)ни ривожлантиради, 
қўшиқчилик малакаларини, мусиқий қизиқишларини ошириб, эмоционал 
ҳамда вокал-хор малакаларини орттиради.
Жамоа бўлиб куйлаш инсон ҳаётида жамоатчиликнинг ўрнини 
тушунишга 
ёрдам 
беради. 
Шу 
билан 
бирга 
ўқувчиларнинг 

---

56 
дунёқарашларини шакллантиради ва уларга жисплаштирувчи, тартибга 
солувчи таъсир қилади ҳамда жамоатчилик, дўстлик ҳисларини 
шакллантиради. Жамоа бўлиб куйлаш дарсларида ижро этиш учун мусиқий 
асар танлашда кўйланадиган материални тўғри танлаш асосий шартлардан 
биридир. Бу турдаги дарслар учун қўшиқ уларни мавзу, мусиқий жанрга 
мансублик, мақоми (миллий ва чет эл мусиқий асарлари) жиҳатидан турли 
туман бўлишига алоҳида эътибор қаратиш лозим, яъни репертуарда ҳар хил 
мавзу ва жанрлардаги замонавий ва мумтоз асарлар, маҳаллий ва чет эл 
мусиқаларини бўлиши мақсадга мувофиқ. Қўшиқ айтиш бошқа мусиқий 
фаолиятлар туридан шуниси билан фарқ қиладики, унда мусиқа билан сўз 
биргаликда келади. Шунинг учун ҳам қўшиқнинг мазмуни ўқувчиларга 
мусиқанинг бошқа турларига қараганда тушунарлироқ бўлади.
Мактаб мусиқий тарбия амалиётида жамоа бўлиб куйлашнинг бир 
қатор ўзига хос хусусиятларини юзага чиқарган: 
- жамоа бўлиб куйлаш болалар хулқини тарбиялайди ва жамоага 
бирлаштиради; 
- жамоа бўлиб куйлаш болаларни жисмоний ривожлантириш 
воситасидир;- жўрсиз куйлаш болаларни эшитиш қобилиятини ва 
хотирасини ривожлантиради;- кўп овозлилик гармоник эшитиш 
қобилиятини тарбиялайди.
Болаларни жамоа бўлиб куйлашга қизиқтириш ва ўргатишда 
ўқитувчининг олдида қатор вазифалар белгилаб берилган.
Жамоа бўлиб куйлашнинг вазифалари: 
- болаларда бадиий сезгирликни ошириш ва мусиқага бўлган 
муҳаббатни ўйғотиш, жамоа бўлиб куйлашга болаларни қизиқишини 
ривожлантириш; 
- вокал-хор малакаларини ривожлантириш; 
- Мусиқий қобилиятларини ривожлантириш; 
- Мусиқий ижрочилик малакаларини ривожлантириш. 
Жамоа бўлиб куйлашда белгилаб берилган хусусиятлар, мақсад ва 
вазифалардан тўлақонли фойдалана олсак, болаларда мусиқага, хусусан, 
жамоа бўлиб куйлашга бўлган қизиқишларини янада оширамиз. 
Мусиқий-назарий билимларни ўзлаштиришнинг қўшиқ куйлаш 
жараёнида, ўқувчилар аввал кўйланадиган қўшиқни ўқитувчи ижросида, 
маълум чолғу жўрлигида тинглайдилар. Бу ўқувчиларда қўшиқ ҳақидаги 
дастлабки эмоционал таассуротларни ҳосил қилади. Ўқитувчи ўқувчиларга 
танланган қўшиқнинг яратилиши ҳақида, уни ёзган композитор ҳақида 
қисқача маълумот беради. Кейин ҳамма биргаликда қўшиқнинг тузилиши, 

---

57 
лади, ўлчови ва тонлигини аниқлайдилар. Сўнгра ўқитувчи ёрдамида 
қўшиқни куйлашни ўрганадилар.
Ўқувчиларга қўшиқ куйлашни ўргатиш жараёнида ўқитувчи ўз 
билимини улар онгига етказиши учун жуда қулай вазият вужудга 
келадики, бунда ўқитувчининг болаларни мусиқани тўғри идрок қилишга 
тайёрлаши муҳимдир. Бу жараённи амалга оширишда тафаккур, диққат, 
хотира ва эмоционал кўтаринки руҳ ёрдамга келади. Педагогика ва 
психология фанларида утказилган тадқиқотлардан маълумки, ижодиётни 
шакллантиришнинг барча турларига бу нарсалар бевосита алоқадордир, 
қолаверса бутун таълим жараёнини буларсиз тасаввур қилиб бўлмайди. 
Мусиқа дарсларида хотирани кучайтириш ва ривожлантиришнинг асосий 
принципларидан бири дарсларни соддадан - мураккабга, қуйидан-юқорига 
қараб бориш принципларига асосланган ҳолда уюштиришдир. 
Қўшиқ айтиш санъати вокал-хор малакаларига эга бўлишни талаб 
этади ва қуйидаги шартларни ўз ичига олади: 
1. Куйлаш жараёнида тўғри ўтириш ёки туриш. 
2. Тўғри нафас олиш. 
3. Оҳангдошликни ҳис этишга эришиш. 
4. Бошқа ўқувчиларни тинглаган ҳолда куйлаш (ансамблга эришиш) 
ва ҳоказолар. 
Жамоа (хор) бўлиб қўшиқни куйлаш олдидан ва уни куйлаш 
жараёнида мусиқий саводхонлик компонентларини ташкил этувчи бир 
қанча вазифаларни амалга ошириш лозим, чунончи: 
– қўшиқ ҳақида дастлабки эмоционал таассуротлар ҳосил қилиш 
(қўшиқни тинглаб кўриш орқали); 
– қўшиқни мусиқий таҳлил қилиш (ўлчов, темп, ритм, жанр ва 
ҳоказоларни аниқлаш); 
– қўшиқнинг сўзлари устида ишлаш; 
– қўшиқни кичик булақларга бўлиб ўрганиш; 
– қўшиқни бир неча маротаба қайтариш орқали мустаҳкамлаш; 
– асарнинг мусиқий-бадиий образини тингловчига етказиб куйлаш 
(мусиқий ҳаракатлар, эмоционал туйғулар орқали). 
Бу вазифаларни амалга ошириш учун ўқитувчи энг аввало танланган 
қўшиқнинг яратилиши ҳақида қисқача маълумот бериши ва ушбу қўшиқни 
маълум чолғу асбоби жўрлигида ифодали кўйлаб бериши лозим. Ўқитувчи 
қўшиқ устида ишлаганда, ўқувчиларнинг индивидуал хусусиятларини 
ҳисобга олиши зарур. 
Юқоридаги вазифаларни ҳисобга олган ҳолда қўшиқ кичик 
булакларга бўлиниб ўргатилади. Сўнгра бир бутун қилиб фразалар, 

---

58 
жумлалар бўйича қўшилади. Қўшиқни бир бутун куйлаганда ўқувчилар 
ўқитувчининг ижросига суянадилар. Бу вазифаларни ўқувчиларнинг билим 
дойрасини, яъни куйлаш маданиятини шакллантирмасдан амалга ошириб 
бўлмайди. Ўқувчиларда куйлаш малакаларини шакллантириш жараёни бир 
хилда кечмайди. Бу жараён маълум қонуниятларга бўйсўнган ҳолда 
мақсадга мувофиқ равишда амалга оширилади. Бошланғич синфларда 
куйлаш малакаларини шакллантиришнинг қуйидаги уч босқичга бўлишимиз 
мумкин: 
1. Оддий элементар куйлашни ўрганишга эришиш. 
2. Оддий машқларни мустаҳкамлаш ва ривожлантириш. 
3.Ҳосил бўлган куйлаш маҳоратидан самарали фойдаланиш. 
Шаклланишнинг илк босқичлариданоқ ўқувчилар кичик диапазонда бўлса 
ҳам, соф, тоза ва ифодали, динамик белгиларга риоя қилган ҳолда куйлашга 
ҳаракат қилишлари керак. Куйлаганда, оғизни тўғри очиш, нафасни тўғри 
олиш, куйлаш талаффузини яхшилаш, овоз тембрини ёрқинроқ ҳамда 
юмшоқроқ қилишга эришишлари лозим. малакаларнинг бир-бирига 
боғлиқлигини таъминлашга эришиши муҳим ҳисобланади. Бунда ўқитувчи 
ўқувчиларнинг товуш пардасига оғирлик тушмаслиги ва уларнинг овозлари 
чарчаб қолмаслиги учун қўшиқ айтиш фаолиятини бошқа фаолиятлар билан 
алмаштириб туриши лозим. 
Иккинчи босқичда асосий ўқувчиларнинг куйлаш малакаларининг 
барча қирраларида ижобий ўзгаришлар руй беради. Нафас йўлларида 
эркинлик ҳосил бўлади, овоз тембри ёрқинлашади мусиқий хотира, 
эшитиш, ладни ҳис этиш қобилияти, диққат ривожланади. 
Сўнгги босқичда куйлаш малакаларини ривожланганлик даражаси 
юқори бўлади. Жарангдорликнинг соф ва ифодали бўлиши, овоз ҳосил 
бўлиш усулининг мустаҳкамланиши, овоз тембри сифатининг янада ошиши, 
овоз 
диапазонининг 
сезиларли 
даражада 
кенгайиши, 
куйлашда 
талаффузнинг 
ҳамда 
нафас 
олишнинг 
тўғри, 
равон 
ва 
тўла 
шаклланганлигини кўришимиз мумкин. Бу босқичда ўқувчилар чуқур 
мусиқий ҳис-туйғу ва мусиқий тўғри куйлашга эришган бўладилар. Бу 
даврда ўқитувчи катта диапазонли, сакрашлар иштирок этган машқлардан 
фойдаланиши мумкин. Куйлаш малакаларининг ўзаро узвийлиги пайдо 
бўлиши шу босқичга хос омиллардандир. Масалан, мусиқий эшитиш 
қобилиятининг ривожланиш даражаси овоз тембрининг сифатига, овоз 
ҳосил қилиш усулига ва бошқа малакаларга таъсир қилади. 
Табиийки, ўқувчиларда куйлаш малакаларини шакллантиришнинг ўз 
қийинчиликлари бўлади. Ўқувчилар ҳали берилган асарни тўла таҳлил қила 
олмайдилар, дастлабки машқларда қўлга киритилган ютуқларни кейинги 

---

59 
машқларда ишлата олмайдилар, куйлаш малакалари орасидаги боғлиқликни 
тўлиқ кўра билмайдилар. Бу қийинчиликларни бартараф этишда 
ўқувчиларнинг мусиқа тинглаш ва куйлаш ижодиётини тўғри тарбиялаш 
муҳим аҳамият касб этади. Куйлаш малакаларини шакллантиришда қайта 
муҳимдир. Қайта куйлаш усулининг икки шарти мавжуд: Биринчи босқични 
амалга оширишда мусиқа ўқитувчисининг ушбу куйлаш машқлари 
усулининг мақсадга мувофиқ равишда бажарилиши 
1. Ўқувчи куйлаётганда ўз олдига аниқ бир мақсадни қўйиши керак. 
2. Ўқувчи нимага эришганини, ҳар бир машқнинг қандай натижа 
берганини, қандай хатоларга йўл қўйилганини билиши лозим ва келажакда 
ушбу хатоларни бартараф этишга ҳаракат қилиши керак. 
Юқорида санаб ўтилган шартларни бажариш мусиқа маданияти 
дарслари самарадорлигини оширади ва келажакда янги усул ва услублар 
ишлаб чиқаришга замин яратади. Бунинг учун биз мусиқий тарбия 
тизимини яхшироқ англашимиз зарур. 
Ҳар бир дарс ўз хусусиятига кўра такрорланмас ва бир-бирига 
ўхшамайдиган бўлади. Дарснинг ҳар бир фаолияти, методлари, мақсади ва 
вазифалари эришилмоқчи бўлинган натижалар аввалдан тузиб чиқилган 
бўлади. 
Қисқа вақт ичида дарсни ташкил этиш учун 3-синф мисолида бир 
аралаш дарс турининг режаси қуйидагича бўлиши мақсадга мувофиқлигини 
кўрсатди. Дастлаб дарснинг мақсади белгиланади. И Дарснинг мақсади: 
1) Таълимий мақсад - интонация устида ишлаш, янги мавзуни 
тушунтириш, янги қўшиқ ўргатиш, дарс жараёнида аввал ўтилган 
мавзуларни мустаҳкамлаш ва дарс мобайнида улардан унумли фойдаланиш. 
2) Тарбиявий мақсад - ўрганилаётган қўшиқ орқали ўз Ватанига, 
халқига нисбатан меҳр-муҳаббат ўйғотиш, ўз миллий мусиқасига, миллий 
урф-одатларга ҳурмат ва фахрланиш ҳиссини ўйғотиш. 
3) Ривожлантирувчи мақсад - Мустақил фикрлай олиш, ўз фикр-
мулоҳазаларини баён эта олиш, бошқа ўқувчиларнинг хато ва 
камчиликларини тўғри топиб, уларни тузата олиш. 
4) Шакллантирувчи мақсад - Мусиқий қобилиятни, эшитиб аниқлаш 
малакаларини, тўғри ўтириш, қўшиқ куйлаганда тўғри нафас олиш, овоз 
аппаратидан қоидагидек фойдаланишни, мусиқий дид ва дунёқарашни 
шакллантириш. 
II. Дарснинг тури: баҳс-мунозарага асосланган интеллектуал ўйин. 
III. Дарснинг кўргазмалилиги: 
Дарслик ва кушимча адабиётлар, чолғу асбоблари (пианино, рубоб, 
аккордеон...), магнитофон ёки граммпластинка, карточка ва плакатлар. 

---

60 
IV. Дарснинг режаси: Мусиқа оҳанги остида ўқувчилар синфга 
кирадилар ва жойларига ўтирадилар. (ўрганилиши ёки эшитилиши керак 
бўлган қўшиқ бўлса яна ҳам яхши). 
2) Эшитилган мусиқа юзасидан фикр-мулоҳазалар алмашинади. 
(мусиқий асарнинг муаллифи, қандай жанрга хослиги, темпи (суръати), 
ритми (усули), тонлиги ва ҳоказо. 
3) Янги мавзу: «Тоника». 
Куйнинг таянч нуқтаси - тоникадир. Ҳар бир тонликда тоника 
мавжуд. Мусиқий асарлар ўз ёзилган тонлигининг тоникасида тугайди ва 
ҳоказо. 
4) Ўрганишимиз керак бўлган «Ота-оналарга» қўшиғини тинглаймиз. 
Ўқувчилар қўшиқ борасидаги ўз фикр-мулоҳазаларини билдирадилар. 
Қўшиқнинг композитори ҳақда ўқитувчи сўзлаб беради. Янги мавзуга 
боғлаган ҳолда ўқитувчи ўқувчиларга асарнинг тоникасини топишни вазифа 
қилиб беради. 
5)Қўшиқ ўрганиб куйлаймиз. (Овоз созловчи машқлар билан овоз 
созланади, қўшиқ кичик жумлаларга бўлиб ўрганилади) 
6)Ўқитувчи ўқувчилар билан қўшиқни мусиқий (тонлиги, ўлчови, 
темпи, динамикаси ва бошқалар) ва мазмуний (ота-онага нисбатан меҳр-
муҳаббат, ҳурмат туйғулари ва ҳоказо) жиҳатдан таҳлил қилиб, ўқувчилар 
фикрларини тўлдиради ва қўшиқнинг тарбиявий аҳамиятини очиб беради. 
IV.Дарснинг бориши: Мусиқий таълим анъанавий шаклда 
(ўқувчиларни давоматини текшириш, уйга берилган вазифани текшириш, 
қўшиқ ўргатиш, мусиқа тинглаш, мусиқий саводхонлик) олиб борилади. 
Сўнг ўқитувчи юқорида белгиланган режага асосан дарсни олиб боради. 
Дарс сўнгида уйга вазифа берилиб, фаол қатнашган ўқувчилар баҳоланади. 
Фаол қатнашган ўқувчиларнинг аниқлаш учун ёрдам сифатида, ҳар бир 
тўғри жавоб учун ўқувчига рағбатлантирувчи карточкалар бериб бориш 
дарснинг самарасини оширади. 
Юқорида берилган дарс ишланмаси бир дарснинг кўриниши бўлсада, 
биз бундан ташқари бошқа усулдаги, масалан, концерт дарслари (барча 
ўрганилган қўшиқлар ўқувчилар ижросида тингланади ва баҳоланади), 
контрол дарслар (барча ўрганилган мавзулар мусобақа тарзида 
(қаторлараро) савол-жавоб қилинади), «ким тўғри топади» дарслари (ижро 
этилган куйнинг номи, муаллифи, темпи, қандай жамоа учун ёзилганлиги ва 
ҳоказо топилади) ва шу каби дарс шаклларидан ҳам фойдаланишимиз, 
янгиларини излаб топишимиз мумкин. Бундай ёндошув ўқувчиларни 
барчасини дарсда фаол қатнашишга, уларнинг аксариятини бир дарсда 
баҳолашга кенг имконият яратади.

---

61 
Мусиқа маданияти дарсларининг самарадорлигини ошириш учун 
мазкур предмет хусусиятларидан келиб чиққан ҳолда муайян дидактик 
принципларга асосланади. 
Дарсларга қўйиладиган дидактик талаблар тизимида қўлланиладиган 
методиканинг аниқ ва тушунарли бўлиши, аввалги ўтилган дарслар билан 
ҳозирги дарсларнинг узвийлиги, дарсда ўтиладиган мавзуга мос материал 
танлаш, дарс ўтишда самарали усул ва услублардан фойдаланиш, дарсни 
ташкил эта билиш, жамоа, гуруҳ ва индивидуал ишлаш усулларини 
умумлаштириш, дарс жараёнида ҳар бир ўқувчининг индивидуал 
хусусиятини ҳисобга олиш, мусиқа маданияти дарсларини бошқариш, турли 
хил дарслар ёрдамида дарсларнинг мазмунини бойитиш, бериладиган 
вазифаларни тўғри баҳолаш, ўқитувчининг дарсга тайёргарлиги алоҳида 
аҳамият касб этади. 
Нотага қараб 
куйлаш (сольфеджио) 
Мусиқий билимларни 
ўзлаштириш жараёнида нотага қараб куйлаш мураккаб жараёндир. 
Сольфеджио - италянча - ноталар, мусиқа белгилари, гаммаларни куйлаш - 
эшитув малакасини юксалтириш ва нотага қараб уларни тез ўқишни 
ўрганиш учун ўтказиладиган вокал машқлардир. Сольфеджио - мусиқа 
асарлари ва турли хил мусиқий машқларни нотага қараб, нота номини айтиб 
куйлаш тариқасида олиб борилиши мумкин. Сольфеджио термини сол-фа 
нота номларидан олинган. У ўқитувчидан дарсларни тизимли ва изчил 
равишда олиб боришни талаб қилади.
Агар ўқувчилар синфдан-синфга ўтаётганларида нотага қараб куйлаш 
малакаларини аста-секин, оддийдан-мураккабга қараб олиб борсалар юқори 
синфларга ўтганда улар ўрганиладиган қўшиқларни бемалол нотага қараб 
куйлай оладилар. Нотага қараб куйлаш -сольфеджио мусиқа саводи билан 
узвий равишда олиб борилади. Мусиқа саводи ноталар жойлашуви, 
узунлиги, саналиши ҳақида ўргатса, сольфеджио орқали ноталарни амалда 
кўйлаб кўриш имконияти бўлади. Шунинг учун мусиқа саводи ва 
сольфеджио параллел тарзда олиб борилади.
Биринчи синфданоқ ўқувчилар нотага қараб куйлаш малакаларини 
эгаллашлари керак. Бунинг учун кўйланаётган куйнинг ҳаракатини нотага 
қараб кузатиб бориш лозим. Аввалам бор осон бўлган кичик мусиқий 
лавҳалар бериб борилади. Нотага қараб куйлаш учун ўқувчилар ноталар 
тизимини яхши билишлари ва уларни нота чизиғидан бемалол топа 
олишлари муҳимдир. Нотага қараб куйлаш яхши самара бериши учун 
ўқувчиларга таниш бўлган, аввал кўйланган ёки тингланган куйни бериш 
уларни куй ҳаракатини кузатишларида қулайлик туғдиради.

---

62 
Куйлашдан олдин куйнинг ўлчови, қандай узунликдаги ноталар 
(бутун, ярим, чорак, нимчорак..) иштирок этганлиги, куйнинг темпи, 
тонлиги аниқланади. Кейин шу тонликда овоз созлаш машқларини бажариш 
тонликка мослашишга имкон беради. Машқларда тонликдаги турғун ва 
нотурғун босқичлар аниқланади ва айтилади. Кўргазмали қурол сифатида 
бундай машғулотларда дарсликдан ташқари, мусиқий куй ёзилган плакатлар 
яхши натижа беради. Плакат ҳаммага кўринадиган жойга осиб куйилади.
Ўқитувчи бошчилигида ўқувчилар куйнинг барча ноталарини 
бараварига айтадилар. Кейин ўқитувчи шу куйни оҳанги ва ўлчови билан 
кўйлаб кўрсатади, ўқувчилар нотага қараб кузатиб турадилар. Сўнгра ҳамма 
биргаликда нотага қараб куйни куйлайдилар ва бир вақтда дирижёрлик 
қиладилар. Нотага қараб куйлашда дирижёрлик қилиш, куйнинг ритмидан 
чиқиб кетмасликка, метр ҳиссини ривожлантиришга, ноталар узунлигини 
тўғри санашга ёрдам беради. Сольфеджио малакаларини эгаллаш 
ўқувчиларнинг мусиқий ўқувларини ўстиришда, уларнинг амалий ишида 
катта аҳамиятга эгадир.
Сольфеджио асосан нотаниш бўлган куйларни биринчи галданоқ 
нотага қараб куйлашни назарда тутади. Нотаниш куйни нотага қараб 
куйлаш учун ёзилган куйнинг оҳангини фикран тасаввур қила оладиган 
бўлиши лозим. Шунинг учун ҳам мусиқий ўқувни ўстириш ва мусиқа 
тажрибасига етарли даражада эга бўлишлик узоқ вақтни ва мунтазам 
равишда меҳнат қилишни тақозо этади. Бунга мусиқа саводини ўстириш 
мусиқа адабиётлари билан танишиш, вокал-хор малакаларини эгаллаш 
жараёнларида эришилади.
Ўқувчилар аста-секин мусиқий нутқнинг баландлиги, лади, 
метроритмик хусусиятларини тушуна бошлайдилар, шунингдек уларда 
мусиқий идрок, мусиқий тафаккур, мусиқий хотира, мусиқий ҳиссиётлар 
пайдо була бошлайди. Ўқитувчи ўқувчиларга сольфеджио малакасини 
эгаллаш бўйича машғулотларни 1-синфдан бошласада, 5-6-синфлардагина 
кўзлаган мақсадга эриша олади. 
Мусиқий-назарий билимларни ўзлаштириш жараёнида нотаниш 
куйни нотага қараб ижро этиш учун қуйидаги тадбирлар амалга оширилади: 
Ўқитувчи доскага нота мисолларини ёзади. Кейин ўқитувчининг 
саволлари ва ўқувчиларнинг жавоблари асосида куй таҳлил қилинади. 
Таҳлил қилиш ўқувчилар аввал эгаллаган мусиқий-назарий билимлари 
уларнинг ёшига мос равишда ўтказилади. Ўқувчилар тушунмаган 
элементларни ўқитувчи тушунтириб беради, Ўқувчилар диққатини асосий 
мавзуга қаратади. 
Таҳлил қилиш жараёнида қуйдагилар аниқланади: 

---

63 
1. Асар тонлиги, лади. 
2. Асарнинг ўлчови. 
3. Асарда учрайдиган динамик белгилар. 
4. Куйнинг ритмик тузилиши (ноталар чўзими, паузалар, асарнинг 
қайси ҳиссидан бошланиши ва ҳоказо). 
5. Асардаги жумлалар, нафас олиш учун қулай бўлган тактлар. 
Ана шундан кейин солфеджиога, яъни нутқлашга ўтиш мумкин. 
Бошланғич синфларда сольфеджио учун машқлар асосан До мажор 
гаммасида берилади. Чунки бу тонлик энг осон ва куйлаш учун қулайдир. 
Сольфеджиолаш учун машқларни сольфеджио дарсликларидан топиш 
мумкин. Бундай дарсликларда осон мисоллардан бошлаб мураккаб 
машқларгача мавжуд бўлиб, у ерда ўқувчиларнинг ёши ва ўзлаштириш 
даражалари ҳисобга олинган бўлади. Ўқувчилар синфдан-синфга ўтганлари 
сари уларга бериладиган машқлар ҳам тонлиги, ўлчови, лади ва бошқа 
хусусиятлари жиҳатидан мураккаблашиб боради. 
Айрим ҳолларда машқлар ритми тез бўлади. Бундай ҳолларда 
ўқитувчи машқларни аввал секин темпда бошлаб кейин секин-аста 
тезлаштириб бориши керак. Агар ўқитувчида метроном бўлса, у ҳолда у 
бемалол кўзланган темпга эришиши мумкин. Мусиқий асарни аввал 
муътадил темпда куйлаш куйни яхшироқ эшитиш, тўғри санаш, нафасни 
тўғри олиш, аниқ дирижёрлик қилиш имконини беради. Сольфеджио учун 
машқлар танлашда ўқитувчи ўқувчиларнинг овоз диапазонини, нафас олиш 
малакаларини ҳисобга олиши лозим. Нутқлашда бақирмасдан, овозни 
зўриқтирмасдан, ҳар жумланинг охирида нафас олиб майин овоз билан 
куйлашни ўқитувчи назорат қилиб турмоғи даркор. Сольфеджио машқлар 1-
синфнинг иккинчи ярмидан бошланиб 7-синфнинг охиригача давом этади. 
Ўқувчиларни куйлашга ўргатишда, уларни сольфеджио малакасини 
эгаллашларига эришиш катта аҳамият касб этади. Бу жараён ўқувчиларнинг 
мусиқий савиясини оширишдаги етакчи омиллардандир.