Низомий номидаги тошкент давлат педагогика

4. Алгоритмнинг дастур шаклида ифодаланиши. Миллионлаб 
компьютерларнинг кенг тарқалиб кетиши алгоритмларнинг дастур 
тарзидаги тасвирининг кенг оммалашиб кетишига катта туртки берди. 
Сабаби шундаки, компьютерлар доимо дастурлар ёрдамида бошқарилади. 
Дастурдаги буйруқлар компьютер-ижрочига тушунарли бўлиши шарт. 
Бериладиган буйруқлар тизими компьютер учун тушунарли тилда бўлиши 
ёки шу тилга таржима қилиб берилиши керак. Ҳозирги кунда минглаб 
дастурлаш тиллари мавжуд ва янгилари яратилмоқда. Жумладан, Pascal, 
Visual Besic, С+ Delphi вa ҳоказо каби дастурлаш тиллари бунга мисол 
бўлади. 
5. Алгоритмларнинг график (блок-тизим) шаклида тасвирланиши. 
Алгоритмнинг блок-тизим кўринишидаги тасвирида геометрик фигуралар 
шаклидаги оддий элементлардан фойдаланилади. Нисбатан мураккаб 
масалаларни ечишда алгоритмдан муайян ЭҲМ тилидаги дастурга ўтиш 
жуда қийин. Бундай бевосита ўтишда алгоритмнинг алоҳида қисмлари 
орасидаги боғланиш йўқолади, алгоритм таркибининг асосий ва муҳим 
бўлмаган қисмларини фарқлаш қийин бўлиб қолади. Бундай шароитда 
кейинчалик аниқлаш ва тўғрилаш анча вақт талаб қиладиган хатоларга 
осонгина йўл қўйиш мумкин. Одатда алгоритм бир неча марта ишлаб 
чиқилади, баъзан хатоларни тўғрилаш, алгоритм таркибини аниқлаштириш 
ва текшириш учун бир неча марта орқага қайтишга тўғри келади. 
Алгоритм ишлаб чиқишнинг биринчи босқичида алгоритмни ёзишнинг энг 
қулай усули алгоритмни блок-тузилма кўринишда ифодалашдир. 
 
Алгоритмларнинг блок-тузилма шаклида тасвирланиши 

---

98 
Номи 
Белгиланиш
и 
Бажариладиган вазифалар 
Жараён 
Бир ёки бир неча амалларни бажариш 
натижасида маълумотларнинг қиймати ёки 
шаклини ўзгартириш 
Қарор 
Бирон бир шартга боғлиқ равишда 
алгоритмни бажарилиш йўналишини танлаш 
Шакл 
ўзгартириш 
Дастурни ўзгартирувчи буйруқ ёки 
буйруқлар туркумини ўзгартириш амалларини 
бажаради 
Аввал 
аниқланган 
жараён 
Олдиндан ишлаб чиқилган дастур ёки 
алгоритмдан фойдаланиш 
Киритиш-
чиқариш 
Ахборотларни қайта ишлаш мумкин 
бўлган шаклга ўтказиш (киритиш) ёки 
олинган натижаларни тасвирлаш (чиқариш) 
Дисплей 
ЭҲМга 
уланган 
дисплейдан 
ахборотларни киритиш ёки чиқариш 
Ҳужжат 
Ахборотларни қоғозга чиқариш ёки 
қоғоздан киритиш 
Ахборотлар 
оқим чизиғи 
Блоклар 
орасидаги 
боғланишларни 
тасвирлаш 
Боғланиш 
Узилиб қолган ахборот оқимларини 
улаш белгиси 
Бошлаш – 
Тугатиш 
Ахборотни қайта ишлашни бошлаш, 
вақтинча тўхтатиш ёки тўхтатиб қўйиш 
Изоҳ 
Блокларга тегишли турли хилдаги 
тушинтиришлар 
Алгоритм блок-тузилма берилган алгоритмни амалга оширишдаги 
амаллар кетма-кетлигининг оддий тилдаги тасвирлаш элементлари билан 
тўлдирилган график тасвиридир. Алгоритмни ҳар бир қадами блок-
тузилмада бирор бир геометрик шакл - блок (блок символи) билан акс 
эттирилади. Бунда бажариладиган амаллар турига кўра турлича бўлган 
блокларга ГОСТ бўйича тасвирланадиган турли хил геометрик шакллар - 
тўғри тўртбурчак, ромб, параллелограмм, доира, овал ва ҳоказолар мос 
келади. Йўналтирувчи чизиқ, блок-тузилмадаги ҳаракатнинг бошқарувини 
белгилайди. 
Блок-тизим ичида ҳисоблашларнинг тегишли босқичлари кўрсатилади. 
Шу ерда ҳар бир символ батафсил тушунтирилади. 
Ҳар бир блок ўз рақамига эга бўлади. У тепадаги чап бурчакка 
чизиқни узиб ёзиб қўйилади. Блок-тузилмадаги график символлар 
ҳисоблаш жараёнининг ривожланиш йўналишини кўрсатувчи чизиқлар 

---

99 
билан бирлаштирилади. Баъзан чизиқлар олдида ушбу йўналиш қандай 
шароитда танланганлиги ёзиб қўйилади. Ахборот оқимининг асосий 
йўналиши тепадан пастга ва чапдан ўнгга кетади. Бу ҳолларда чизиқларни 
кўрсатмаса ҳам бўлади, бошқа ҳолларда албатта чизиқларни қўллаш 
мажбурийдир. Блокка нисбатан оқим чизиғи кирувчи ёки чиқувчи бўлиши 
мумкин. Блок учун кирувчи чизиқлар сони чегараланмаган. Чиқувчи чизиқ 
эса мантиқий блоклардан бошқа ҳолларда фақат битта бўлади. Мантиқий 
блоклар икки ва ундан ортиқ оқим чизиғига эга бўлади. Улардан ҳар бири 
мантиқий шарт текширишининг мумкин бўлган натижаларга мос келади. 
Ўзаро кесиладиган чизиқлар сони кўп бўлганда ва йўналишлари кўп 
ўзгарганда тузилмадаги кўргазмалик йўқолади. Бундай ҳолларда ахборот 
оқими чизиғини узишга йўл қўйилади, узилган чизиқ учларига 
"бирлаштирувчи" белгиси қўйилади. Агар узилиш битта саҳифа ичида 
бўлса, О белгиси ишлатилиб, ичига икки тарафга ҳам бир хил ҳарф-рақам 
белгиси қўйилади. Агар тузилма бир неча саҳифага жойланса, бир 
саҳифадан бошқасига ўтиш "саҳифалараро боғланиш" белгиси ишлатилади.
Алгоритмларни асосан 3 турга бўлиш мумкин: 
1) Чизиқли алгоритмлар; 
2) Тармоқланувчи алгоритмлар; 
3) Такрорланувчи алгоритмлар. 
1. Чизиқли алгоритмлар. Чизиқли алгоритмларда асосан ҳеч қандай 
шарт текширилмайди ва жараёнлар тартиб билан кетма-кет бажарилади. 
Демак, чизиқли алгоритмлар содда ҳисоблашлар ёки амаллар кетма-
кетлигидир. Чизиқли алгоритмларга мисол қилиб қуйидаги формулалар 
бўйича ҳисоблашларни келтириш мумкин: 
n.
s
=
b
;
2



h
a
S