Niyatqobilov Nurbek

12-variant
Niyatqobilov Nurbek
12) Davlat hokimiyati vakillik organlari — fuqarolarning davlat va jamiyat ishlarini boshqarishdagi ishtirokining vakillik shakli. D.h.v.o. vakillik xususiyati ularning saylov yoʻli bilan tashkil etilishi, masalalar jamoa tomonidan erkin muhokama asosida hal qilinishidan, oshkoralikdan, davlat hokimiyati va boshqaruv organlari, ular saylaydigan, tasdiqlaydigan yoki tayinlaydigan mansabdor shaxslar vakillik organi oldida masʼul boʻlishidan va hisob berib turishidan, qonuniylikdan, fuqarolarni davlat ishlarini boshqarish ishiga keng koʻlamda jalb etishidan, jamoatchilik fikrini doimo hisobga olishidan iborat. Oʻzbekiston Respublikasida D.h.v.o. tarkibiga oliy vakillik organi — Oliy Majlis va mahalliy vakillik organlari — hokim boshchilik qiladigan viloyat, tuman va shahar xalq deputatlari Kengashlari kiradi.
Oliy Majlis fuqarolar tomonidan hududiy saylov okruglari boʻyicha koʻp partiyali saylov asosida 5 y. muddatga saylanadigan 250 nafar deputatdan iborat. 18 yoshga yetgan fuqarolar Oliy Majlisga saylash, 25 yoshga yetgan fuqarolar saylanish huquqiga ega. Deputatlar oʻz saylovchilarining , deputatlikka nomzod qilib koʻrsatgan tegishli siyosiy partiya yoki D.h.v.o.ning vakili hisoblanadi. Oliy Majlisning huquqiy maqomi OʻzR Konstitutsiyasi 5-boʻlim 18-bobida, Oʻzbekiston Respublikasining Oliy Majlis toʻgʻrisidagi konstitutsiyaviy qonunida (1994 y 22 sent.) va Oliy Majlis reglamenta da belgilab berilgan.
Davlat organlarining turlari: Oliy, markaziy va maxalliy boshqaruv organlari.
Davlat organlari turli xil asoslarga ko’ra tasniflanadi, jumladan: paydo bo’lish uslublariga ko’ra; xokimlik vakolatlarining xajmiga ko’ra; kompetentsiyalarining kengligiga ko’ra va x.:

Paydo bo’lish uslublariga ko’ra davlat organlari boshlang’ich va xosilaviy organlarga bo’linadi, ya'ni birinchisi boshqa xech qanday organlar tomonidan yaratilmaydi, ular fakat meros yo’li bilan (monarx) yoki urnatilgan tartib buyicha saylovchilardan xokimlik vakolatlarini oladilar.Ikkinchisi esa, boshlangich organlar tomonidan yaratiladi va tegishli vakolatlarni oladilar;

Hokimlik vakolatlarini xajmiga ko’ra davlat organlari oliy va maxaliy organlarga tasniflanadi.Davlatning oliy organlari davlat xokimiyatini bir muncha tula ravishda ifodalab uni butun xududga yoyishadi (amalga oshirishadi).Davlatning maxalliy organlari ma'muriy - xududiy birikmalarda o’z funutsiyalarini amalga oshirishadi, va ularning vakolatlari ham ushbu xududlarga nisbatan bo’ladi;

Kompetentsiyalarning kengligiga ko’ra, davlat organlari umumiy hamda maxsus kompetentsiyalarga ega bo’lgan organlarga bo’linadi.Birinchisi, keng doiradagi masalalarni yechish vakolatiga ega bo’lsa, ikkinchisi esa, ma'lum bir funktsiya yoki faoliyatni bajarishga iqtisoslashgan bo’ladi.Masalan, birinchisiga - xukumat qonunlarni bajara turib, davlat funklarining barchasini amalga oshirishda faol ishtirok etadi; ikkinchisiga - moliya, yo’ztitsiya vazirliklarini aytish mumkin.

Vakillik davlat organlariga qonunchilik va maxalliy xokimiyat organlari kiradi.Ular axoli tomonidan saylanish orqali shakllanadilar va ularning nomidan ish ko’radi hamda ular oldida javobgardirlar (ma'suldir).
Qonunchilik xokimiyatining funktsiyalarini davlatning oliy vaqillik organlari amalga oshiradilar.
Qonunchilik organi davlat mexanizmida bosh urinni egallaydi,chunki xokimiyatning taksimlanish printsipiga ko’ra qonunchilik xokimiyati bir muncha muximrogi bo’lib xisoblanadi. U umummajburiy talablarni urnatadi, o’z navbatida bu taliblar ijro xokimiyati tomoidan xa.tga tatbiql etiladi,jumladan ular sud xokimiyatining faoliyati uchun ham qonunchilik bazasi (asosi) bo’lib xizmat qiladadi.
Davlat xokimiyatning maxaliy organlari va o’z-o’zini boshqaruv organlari vaqillik xarakateriga ega bo’lib, tegishli ma'muriy-xududiy birikmalarda xarakat qiladilar.
Davlat xokimiyatini tashkil etilishi masalasi O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining beshinchi bo’limi XVIII bobida o’z ifodasini yorkin topgan bo’lib, uning 76-moddasida kursatilishicha, " O’zbekiston Respublikasining Oliy Majlisi oliy davlat vaqillik organi bo’lib, qonun chiqaruvchi xokimiyatni amalga oshiradi", deyilgan.Konstitutsiyaning 78 - moddasida davlat xokimiyati oliy organining 24 ta banddan iborat kompetentsiyalari kursatib berilgan.
Konstitutsiyaning 100-moddasida maxaliy davlat xokimiyati organining vakolat doiralari ixtiyoriga kiruvchi masalalar sanab o’tilgan, jumladan ularga quyidagilar kiradi:
- qonuniylikni, xuquq tartibotni va fuqarolarning xavfsizligini ta'minlash;
- xududlarni ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy rivojlantirish;
- maxalliy byudjetni shakllantirish va uni ijro etish, maxalliy soliklar, yigimlarni belgilash, byudjetdan tashkari jamgarmalarni xosil qilish;
- maxalliy kommunal xujalikka raxbarlik qilish;
- atrof-muxitni muxofaza qilish;
- fuqarolik xolati aktlarini kayt etishni ta'minlash;
- normativ xujjatlarni qabul qilish hamda O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga va O’zbekiston Respublikasi qonunlariga zid kelmaydigan boshqa vakolatlarni amalga oshirish.
Vakillik hamda ijrochilik xokimiyatni tegishli xududlar ( viloyat, tuman, shaxar) xokimlari boshqaradilar.Jumladan, qonunchilik xokimiyati - bu kollegial xokimiyat bo’lib, xokimiyat bir kishining emas, balki kupchilik (kollektiv) ning kulida mujasamlanadi.Bu xokimiyat nafakat qonunchilik faoliyati bilan shugullanadi, balki moliyaviy masalalar (byudjet) va ularning bajarilishi ustidan nazorat, soliklari urnatish va boshqalar ham kiradi.Yoki boshqa muxim funktsiyalardan biri bo’lgan - oliy ijrochilik va sud organlarini shakllantirish masalalari, mudofaa masalalari, tashki siyosiy jarayonlarda katnashish va boshqalar.
Ijro xokimiyati xukumatga qarashli bo’lib, bevosita malakatni boshqaradi.Xukumat asosan xukumat boshligi - (bosh vazir, vazirlar maxkamasi raisi, birinchi vazir, kantslar) dan, uning urinbosarlaridan va xukumat a'zolaridan, vazirlardan tashkil topadi.
Unitar davlatlarda bitta xukumat tashkil etiladi. Fedirativ davlatlarda umumfedirativ xukumat va federatsiya a'zolarining xukumati amal qiladi.Xukumat bir partiyali yoki koalitsiyali bo’lishi mumkin, u o’zining kup kirrali faoliyatini kupchilik organlar, ya'ni vazirliklar, boshqarma (muassasa), komissiyalar va xokazalar orqali amalga oshiradi.
Ular o’z navbatida davlat mexanizmining asosini ifodalovchi va tashkil euvchi murakkab, tarmoklararo davlat apparatiga bo’linib ketadi.