Yettinchi bosqich. Olingan natija iqtisodiy tahlil qilinadi va optimal variant
tanlanadi.
Moddiy modellar asosan o'rganilayotgan ob'ekt va jarayonni geometrik,fizik,
dinamik
yoki
funksional
tavsiflarini
ifodalaydi.
Masalan,
ob'ektningkichiklashtirilgan rnaketi (masalan, litsey, kollej, universitet) va turli xi!
fizik, ximik va boshqa xildagi maketlar bmiga rnisol bo'la oladi. Bu
modellaryordamida turli xi! texnologik jarayonlarni optimal boshqarish,
ulamijoylashtirish va foydalanish yoilari o'rganiladi. Umuman olganda,
moddiymodellar tajribaviy xarakterga ega bo’lib, lexnika faniarida keng
qo'llaniladi.
Ammo
moddiy
modeliashtirishdan
iqtisodiy
maslalarai
yechish
uchunfoydalanishda ma'lum chegaralanishlar mavjud. Masalan, iqtisodiyotni
birorsohasini
o'rganish
bilan
butun
iqtisodiy
ob'ekt
haqida
xuiosa
chiqaribboimaydi. Ko'pgina iqtisodiy masalalar uchun esa moddiy modellar
yaratishqiyin bo'iadi va ko'p xarajat talab etadi.
Abstrakt
(ideal)
modellar
inson
tafakkurining
mabsuli
bo'lib,
ularlushunchalar, gipotezalar va turli xil qarashlar tizimidan iborat.
Iqtisodiytadqiqotlarda,
boshqarish
sohalarida,
asosan,
abstrakt
modeliashtirishdanfoydalaniladi.
Ilmiy
bilishda
abstrakt
modellar
ma'lurn
tillarga
asoslangan
belgilarmajmuidan iborat. O'z navbaiida, belgili abstrakt modellar matematik
valogic tillar shaklidagi matematik logik modellarni ifodalaydi.
Matematik modellashtirish turli xil tabiatli, ammo bir xil matematik
bog'lanishlarni ifodalaydigan voqea va jarayonlarga asoslangan tadqiqotusulidir.
Iqtisodiyotda modellar turli asoslarga ko'ra tasniflanadi. Modellar
iqtisodiyotning turli tomonlari (xususan, uning ishlabchiqarish-texnologik, ijtimoiy,
hududiy tuzilmalari)ni va uning alohidaqismlarini tadqiq qilish uchun mo'ljallanishi
mumkin. Modellarni tadqiq qilinayotgan iqtisodiy jarayonlar va muammolar
mazmuni bo'yichatasniflashda butun iqtisodiyot modellari (makroiqtisodiy
modellar)ni va uningquyi tizimlari — tarmoqlar, hududlar va hokazolarning
modellari, ishlabchiqarish, iste'mol, daromadlarni shakllantirish va taqsimlash,
mehnat resurslari, baholarni shakllantirish, moliyaviy aioqalar va shu
kabilarmodeJlarining majmualari (mikroiqtisodiy modellar)m ajratib ko'rsatish
mumkin.
Tuzilmaviy modellar ob'ektlarning ichki tuzilishi, tarkibiy qismlari,
ichkiparametria!ini,
ular
orasidagi
o'zaro
bogiiqliklarni
ifodalaydi.
Iqtisodiyotmiqyosidagi tadqiqotlarda ko'proq tuzilmaviy modellar qo'llaniladi,
chunki ularquyi tizimlarning o'zaro bog'liqliklari rejalashtirish va boshqarish uchun
kattaahamiyatga ega„ O'ziga xos tuzilmaviy modellar sifatida tarmoqlararo
aloqalarmodellarini olish rnumkin. Furiktsional modellar iqtisodiy boshqarishda
keng qo’laniladi, bunda ob'ektning holati («chiqish»)ga «kirish»ni o'zgartirish
yoiibilan
ta'sir
ko'rsatiladi.
Iste'molchilarning
tovar-pul
munosabatlari
sharoitidagixatti-harakatlari modeli bunga misol bo Ma oladi. Aynan bir ob'ekt
birvaqtning
o'zida
ham
tuzilmaviy,
ham
funksional
model
bilan
tasvirlanishimumkin. Masalan, alohida tarmoq tiziminini rejalashtirish uchun
tuzilmaviymodeldan foydalaniladi, iqtisodiyot miqyosida esa har bir tarmoq
funksional model bilan ifodalanishi mumkin.
Deterrninirlangan modellar model o'zgaruvchilari orasidagi qat'iyfunksional
bog'lanishlar borligini nazarda tutadi. Stoxastik modellar tadqiqqilinayotgan
ko'rsatkichlarga tasodifly ta'sirlarning borligini e'tiborga oladihamda ularni
tasvirlash uchun ehtimollar nazariyasi va matematikstatistikaning vositalaridan
foydalanadi.
Statik modellarda barcha bogianishlar vaqtning tayinli payti yokidavriga
tegishlidir. Dinamik modellar iqtisodiy jarayonlarning vaqt bo'yichao'zgarishini
tavsiflaydi. Qaralayotgan vaqt davrining uzunligiga qarabbashoratlash va
rejalashtirishning qisqa muddatli (bir yilgacha), o'rta muddatli (5yilgacha), uzoq
muddatli (10-15 va undan ko'proq yilgacha) modellarifarqlanadi. Iqtisodiy-
matematik modellarda vaqtning o'zi yoki uzluksiz, yokidiskret ravishda o'zgarishi
mumkin.
Iqtisodiyot modellari fazoviy omillar va shartlarni o'z ichiga olishigaqarab
fazoviy va nuqtaviy modellar farqlanadi.
