Nikoh shartnomasini huquqiy tartibga solish

Nikoh shartnomasini huquqiy tartibga solish

Nikoh shartnomasi huquqiy shakli bino mulkiy munosabatlar er va xotin o'rtasida. Nikoh shartnomasi tufayli er-xotinlar umumiy qo'shma mulkning qonun bilan belgilangan rejimini o'zgartirish huquqiga ega. Nikoh shartnomasi nafaqat uni tuzish vaqtida yuzaga keladigan mulkiy munosabatlarni, balki kelajakda yuzaga keladigan munosabatlarni ham tartibga solishga qaratilgan.

Nikoh shartnomasi institutining tug'ilishi Rossiya Sotsialistik Federativ Sovet Respublikasining Nikoh va oila to'g'risidagi kodeksida kuzatilishi mumkin, bu qonunga kirishi bilan bekor qilingan. huquqiy ta'sir Rossiya Federatsiyasining Oila kodeksi. Rossiya Federatsiyasi Oila kodeksining 40-moddasi, 8-bobi, nikoh shartnomasi - bu nikoh tuzayotgan shaxslar o'rtasidagi kelishuv yoki turmush o'rtoqlarning nikohdagi va (yoki) nikohdagi mulkiy huquqlari va majburiyatlarini belgilovchi er-xotin o'rtasidagi kelishuv. uni tarqatib yuborish hodisasi.

Nikoh shartnomasini tuzishning huquqiy imkoniyati 1996 yil 1 martda Rossiya Federatsiyasining Oila kodeksining qabul qilinishi bilan Rossiya fuqarolari uchun paydo bo'ldi.

Nikoh shartnomasining asosiy vazifasi er-xotinning shaxsiy mulkiy munosabatlarini tartibga solishdan iborat bo'lib, agar mulkning huquqiy rejimi - qo'shma - biron bir sababga ko'ra ulardan biriga mos kelmasa.

O'zining huquqiy tabiatiga ko'ra nikohdan oldingi shartnoma fuqarolik-huquqiy bitim bo'lib, har qanday bitim uchun umumiy va o'ziga xos xususiyatlarga ega. Umumiy xususiyatlar qat'iy belgilangan mavzu tarkibini o'z ichiga oladi. Shartnoma taraflari turmush o'rtoqlar yoki nikoh tuzayotgan shaxslar bo'lishi mumkin.

Birinchi toifa ta'rifining noaniqligi shubhasizdir, chunki ular ro'yxatdan o'tgan nikohda bo'lgan shaxslardir. Biroq, ikkinchi toifa - "nikohga kiruvchi shaxslar" qonun bilan aniq belgilanmagan. Nikoh shartnomasi notarial tasdiqlangan hujjat ekanligini hisobga olib, notarius nikoh shartnomasini tuzish maqsadida unga murojaat qilgan shaxslar nikoh shartnomasi taraflari bo‘lishi mumkin bo‘lgan shaxslar toifasiga kiritilganligiga ishonch hosil qilishi shart.

Dastlab, shartnoma taraflarining maqomi to'g'risidagi masalaga aniqlik kiritish printsipial ahamiyatga ega emasdek tuyulishi mumkin, chunki nikoh davlat ro'yxatidan o'tkazilgunga qadar tuzilgan nikoh shartnomasi nikoh davlat ro'yxatidan o'tkazilgan kundan boshlab kuchga kiradi. Buyuk Britaniya RFning 41-moddasi 2-qism, 1-bandi. Shu bilan birga, nikoh shartnomasini tuzish qobiliyati nikoh qurish qobiliyati bilan chambarchas bog'liq va shuning uchun nikoh shartnomasi nikoh yoshiga etgan mehnatga layoqatli fuqarolar o'rtasida tuzilishi mumkin.

Shunday qilib, boshqa operatsiyalardan farqli o'laroq mulkiy tabiat, nikoh shartnomasi shaxslararo xarakterga ega, ya'ni uni vositachilar orqali tuzish mumkin emas. Shu bilan birga, qonunda belgilangan hollarda voyaga etmaganlar uchun nikoh yoshi kamaytirilishi mumkin, ammo bu ularga nikoh davlat ro'yxatidan o'tkazilgunga qadar mustaqil ravishda - ota-onalari ishtirokisiz nikoh shartnomasini tuzish huquqini bermaydi. . Shu bilan birga, voyaga etmagan bolaning ota-onasining uning qonuniy vakillari sifatida ishtirok etishi voyaga etmagan shaxs va uning bo'lajak turmush o'rtog'i o'rtasida vositachilik xarakteriga ega va shuning uchun nikoh shartnomasini tuzishda qabul qilinishi mumkin emas.

Nikoh shartnomasi sub'ektdan tashqari tartibga solish predmeti va ob'ektiga ega. Nikoh shartnomasining ob'ekti er-xotinning mulkiy va aliment huquqlari va majburiyatlari hisoblanadi. Nikoh shartnomasining predmeti - mulkka egalik qilish, mulkni boshqarish va tasarruf etish, uni bo'lish, alimentni ta'minlash yoki aliment undirish munosabatlari.

Nikoh shartnomasi sub'ektdan tashqari tartibga solish predmeti va ob'ektiga ega. Nikoh shartnomasining ob'ekti er-xotinning mulkiy va aliment huquqlari va majburiyatlari hisoblanadi. Nikoh shartnomasining predmeti - mulkka egalik qilish, mulkni boshqarish va tasarruf etish, uni bo'lish, alimentni ta'minlash yoki aliment undirish munosabatlari.

Shu bilan birga, nikoh shartnomasining shartlari nafaqat shartnoma tuzish paytida mavjud bo'lgan mulkiy huquq va majburiyatlarga, balki kelajakda turmush o'rtoqlar turli xil mulkka ega bo'lganlarida yuzaga kelishi mumkin bo'lgan huquq va majburiyatlarga ham tegishli bo'lishi mumkin. mulk.

Turmush o'rtoqlarning huquq va majburiyatlari Rossiya Federatsiyasi Konstitutsiyasi va RF ICga zid bo'lmagan shartlar yoki shartlar, shu jumladan shaxsiy xususiyatga ega bo'lgan shartlar bilan cheklanishi mumkin. Bunday shartlar turmush o'rtog'ini "tarbiyalash" yoki shaxsiy nomulkiy munosabatlarni tartibga solishni emas, balki sherikning mulkiy sohasiga ta'sir qilishni maqsad qiladi. Biroq, shartnoma shartlarining hech biri sheriklardan hech birini noqulay ahvolga solmasligi kerak.

Nikoh shartnomasida er-xotinlar o'zaro ta'minlash, bir-birlarining daromadlarida ishtirok etish usullari, har birining oila xarajatlarini qoplash tartibi bo'yicha o'z huquq va majburiyatlarini belgilashlari mumkin; er-xotinning har biriga ajrashgan taqdirda beriladigan mol-mulkni belgilash, shuningdek nikoh shartnomasiga er-xotinning mulkiy munosabatlariga taalluqli boshqa qoidalarni kiritish. Shu bilan birga, sheriklarning hech biri boshqa turmush o'rtog'ining shartnoma layoqatini yoki muomala layoqatini, uning bolalarga nisbatan huquqlari, huquqlari va majburiyatlarini himoya qilish uchun sudga murojaat qilish huquqini cheklashga haqli emas. sherik uchun boshqa noqulay sharoitlar.

Oila kodeksining ushbu qoidasi "o'ta noqulay" tushunchasini izohsiz qoldiradi, bu esa uning turli talqinlarini keltirib chiqaradi. Shunday qilib, talqinning subyektivligi turmush o'rtoqlarni faqat hal qilinadigan nizolarga olib kelishi mumkin sud tartibi.

Nikoh shartnomasi to'xtatib turish yoki hal qilish sharti bilan tuzilishi mumkin. Masalan, turmush o'rtoqlardan birining har qanday mol-mulk yoki ta'minot olish huquqi ma'lum sharoitlarda paydo bo'lishi mumkin. Boshqa tomondan, nikoh shartnomasida, masalan, salbiy holatlar yuzaga kelgan taqdirda, turmush o'rtoqlardan birining boshqa turmush o'rtog'ini ta'minlash majburiyatini bekor qilish nazarda tutilishi mumkin.

Nikoh shartnomasi er-xotinning iltimosiga binoan istalgan vaqtda o'zgartirilishi yoki bekor qilinishi mumkin. Nikoh shartnomasini o'zgartirish va bekor qilish uning tuzilishi bilan bir xil shaklda, ya'ni yozma ravishda va notarial tasdiqlash bilan amalga oshiriladi. Shu bilan birga, San'atning 1-bandiga binoan. Rossiya Federatsiyasi Fuqarolik Kodeksining 43-moddasiga binoan, shartnoma shartlarini bajarishdan bir tomonlama rad etishga yo'l qo'yilmaydi, ammo nikoh shartnomasi Fuqarolik Kodeksida belgilangan shartnomani bekor qilish va o'zgartirish tartibiga muvofiq sud qarori bilan bekor qilinishi yoki o'zgartirilishi mumkin. Rossiya Federatsiyasi.
Rossiya qonunchiligida nikoh shartnomasi bilan solishtirish mumkinligiga qaramasdan fuqarolik shartnomasi, bu muhim farqni olib keladi - nikoh shartnomasida Oila kodeksi nikoh shartnomasi bo'yicha majburiyatlarni buzganlik uchun javobgarlikni nazarda tutuvchi normani belgilamaydi. Shunday qilib, ushbu qoida loyihani tuzishda shartnomaga kiritilishi yoki kiritilmasligi mumkin, shu bilan birga, turmush o'rtoqlardan biri yoki ikkalasi tomonidan majburiyatlarning buzilishi ham ma'naviy, ham moliyaviy yo'qotishlarga olib kelishi mumkin. Agar Rossiya Federatsiyasi qonunchiligi ushbu normani majburiy bo'lganlar ro'yxatiga kiritgan bo'lsa, unda nikoh shartnomasi nafaqat er-xotinlarning mulkiy rejimini belgilabgina qolmay, balki ularning mulkiy huquqlarini shartnomaviy mulk rejimida himoya qiladi.

Shuningdek, nikoh shartnomasi Rossiya Federatsiyasi Fuqarolik Kodeksida bitimlarning haqiqiy emasligi va RF ICda nazarda tutilgan asoslarga muvofiq to'liq yoki qisman haqiqiy emas deb topilishi mumkin. Shu bilan birga, shartnomani "yaroqsiz deb topish" va "bekor qilish" bir xil harakat emas. Shunday qilib, bekor qilish - turmush o'rtoqlarning kelajak uchun barcha shaxsiy mulkiy huquqlari va majburiyatlariga nisbatan shartnomani muddatidan oldin bekor qilish. Bu shuni anglatadiki, turmush o'rtoqlarning barcha huquq va majburiyatlari ular tomonidan qonuniy ravishda amalga oshirilgan, ammo shartnoma bekor qilingan paytdan boshlab nikoh shartnomasi shartlari o'z faoliyatini to'xtatadi.

Shu bilan birga, nikoh shartnomasining haqiqiy emas deb tan olinishi, bu ularga olib kelmasligini anglatadi huquqiy oqibatlar, buning uchun ushbu shartnoma yuborildi.

Fuqarolik kodeksi va Rossiya Federatsiyasi Fuqarolik Kodeksiga muvofiq sud nikoh shartnomasini haqiqiy emas deb topishning qonuniy asoslari quyidagilardir:

Shartnoma shartlarining qonun va/yoki normativ hujjatlarga nomuvofiqligi.
Qobiliyatsiz shaxs tomonidan shartnoma tuzish.
Qonun ustuvorligi va/yoki axloq asoslariga zid bo'lgan shartnoma tuzish.
Xayoliy shartnoma tuzish.
Shartnomani zo'ravonlik, yolg'on, tahdid, aldash, tomonlarning yomon niyatli kelishuvi yoki holatlarning kombinatsiyasi ta'siri ostida tuzish.
Shartnomaning tuzilishi turmush o'rtoqlardan birini noqulay ahvolga soladi yoki uning shartlari oila huquqining asosiy tamoyillariga zid keladi.
Shartnoma haqiqiy emas deb topilgan taqdirda, tomonlar bitim bo'yicha olingan hamma narsani bir-birlariga qaytarishlari, qaytarishning imkoni bo'lmagan taqdirda esa, agar qonunda bitim haqiqiy emasligining boshqa oqibatlari nazarda tutilmagan bo'lsa, pul bilan qoplashlari shart. .

Rossiya Federatsiyasi Fuqarolik Kodeksining 43-moddasiga binoan, nikoh shartnomasining amal qilish muddati ajralish paytida tugaydi, nikoh tugaganidan keyingi davr uchun mulkiy munosabatlarni nazarda tutuvchi shartnoma bandlari bundan mustasno. Shunday qilib, masalan, nikoh shartnomasida ajralish paytida turmush o'rtoqlarning har biriga qanday mol-mulk o'tishi va

qaysi darajada yoki aniq ismlarni ko'rsatmasdan, turmush o'rtoqlarning ulushlari belgilanishi mumkin. Mulkni bo'lish shartlariga qo'shimcha ravishda, nikoh tugaganidan keyingi davr uchun bir sherikni boshqa turmush o'rtog'i bilan ta'minlash, ma'lum bir muddatga yoki shartnomada ko'rsatilgan shartlar yuzaga kelgunga qadar kelishilgan bo'lishi mumkin.
Oila huquqining ahamiyati
Har birimiz oila a'zomiz. Hali o'z, yangi oilasini yaratmaganlar odatda ota-onalari, aka-ukalari, opa-singillari va boshqa qarindoshlari bilan yashaydilar. Ular birgalikda oilani, jamiyatning hujayrasini, kichik jamoani tashkil qiladi. Oilada bolalarning tug‘ilishi va tarbiyasi amalga oshiriladi, keksalar va mehnatga layoqatsiz a’zolarga g‘amxo‘rlik ko‘rsatiladi, turmushi va dam olishi tashkil etiladi. Do‘stona oilada inson o‘z baxtini topadi, farzandlar sog‘lom va jamiyatning munosib a’zosi bo‘lib voyaga yetadi; insonning qanday o'qishi, ishlashi, kundalik hayotda, jamiyatda o'zini qanday tutishi ko'p jihatdan oiladagi vaziyatga bog'liq.
Nikohlanuvchi shaxslarning yoki er va xotinning nikohda bo‘lgan davrida va (yoki) er va xotin nikohdan ajratilgan taqdirda ularning mulkiy huquq hamda majburiyatlarini belgilovchi kelishuvi nikoh shartnomasi deb hisoblanadi.
Nikoh shartnomasi nikoh davlat ro‘yxatiga olinguniga qadar ham, shuningdek nikoh davrida ham tuzilishi mumkin.

Nikoh davlat ro‘yxatiga olingunga qadar tuzilgan nikoh shartnomasi nikoh davlat ro‘yxatiga olingan kundan boshlab kuchga kiradi.

Nikoh shartnomasi yozma shaklda tuziladi va notarial tartibda tasdiqlanishi lozim.

Nikoh shartnomasini notarial tasdiqlashda davlat boji undirilmaydi.

Nikoh shartnomasining mazmuni:

Er va xotin nikoh shartnomasiga ko‘ra birgalikdagi umumiy mulkning qonunda belgilangan tartibini o‘zgartirishga, er va xotinning barcha mol-mulkiga, uning ayrim turlariga yoxud er va xotindan har birining mol-mulkiga nisbatan birgalikdagi, ulushli yoki alohida egalik qilish tartibini o‘rnatishga haqlidir.

Nikoh shartnomasi er va xotinning mavjud mol-mulkiga nisbatan ham, bo‘lg‘usi mol-mulkiga nisbatan ham tuzilishi mumkin.
Nikoh shartnomasida quyidagi qoidalar belgilanishi mumkin:
o‘zaro moddiy ta’minot berish, oila xarajatlarini ko‘tarish, bir-birining daromadida ishtirok etish, boshqa shaxslar bilan mulkiy shartnomalar tuzish, birgalikda tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanish bo‘yicha o‘z huquq va majburiyatlari;
nikohdan ajralganda er va xotindan har biriga beriladigan mulkni aniqlab olish;
er va xotinning mulkiy munosabatlariga oid boshqa qoidalar.
Nikoh shartnomasida nazarda tutilgan huquq va majburiyatlar muayyan muddat bilan cheklanishi yoki muayyan shart-sharoitning yuzaga kelishi yoxud kelmasligiga bog‘liq qilib qo‘yilishi mumkin.
Nikoh shartnomasida quyidagi qoidalarni nazarda tuta olmaydi:
er-xotinning huquq layoqati yoki muomala layoqatini, ularning o‘z huquqlarini himoya qilish uchun sudga murojaat qilish huquqlarini cheklovchi qoidalar;
er-xotin o‘rtasidagi shaxsiy nomulkiy munosabatlarni, er-xotinning bolalarga nisbatan bo‘lgan huquq va majburiyatlarini tartibga soluvchi qoidalar;
mehnatga layoqatsiz ta’minot olishga muhtoj er yoki xotinning huquqini cheklovchi qoidalar;
er va xotindan birini o‘ta noqulay holatga solib qo‘yuvchi yoxud oila to‘g‘risidagi qonun hujjatlarining normalariga zid keluvchi boshqa shartlar.
Nikoh shartnomasini o‘zgartirish va bekor qilish
Nikoh shartnomasi er-xotinning kelishuvi bilan istalgan vaqtda o‘zgartirilishi yoki bekor qilinishi mumkin.

Nikoh shartnomasini bajarishdan bir tomonlama bosh tortishga yo‘l qo‘yilmaydi. Nikoh shartnomasi er-xotindan birining talabi bilan fuqarolik ishlari bo‘yicha sudning hal qiluv qarori bilan o‘zgartirilishi yoki bekor qilinishi mumkin.

Nikoh tugatilgan paytdan boshlab nikoh shartnomasining amal qilishi ham tugaydi, nikoh shartnomasida nikoh tugatilganidan keyingi davr uchun nazarda tutilgan majburiyatlar bundan mustasno.

Er (xotin) nikoh shartnomasi tuzayotgani, uni o‘zgartirayotgani yoki bekor qilayotgani to‘g‘risida o‘z kreditorini (kreditorlarini) xabardor qilishi shart. Ushbu majburiyatni bajarmagan taqdirda er yoki xotin, nikoh shartnomasi mazmunidan qat’i nazar, o‘z majburiyatlari bo‘yicha javobgar bo‘ladi.

Qarzdor er (xotin)ning kreditori (kreditorlari) sharoit jiddiy o‘zgargani tufayli nikoh shartnomasining shartlarini o‘zgartirish yoki bekor qilishni talab qilishga haqli.
Bir qarashda bu savol biroz nooʻrin va gʻalati eshitiladi. Boisi, milliy mentalitetimizga koʻra, bizda oila - muqaddas va bu borada jahon hamjamiyatida shakllangan anʼanalar erish tuyulishi rost. Ammo bugungi globallashuv davrida, dunyo xalqlari hayot tarzi, manfaatlari oʻzaro integratsiya boʻlayotgan hozirgi davrda bu masalaga beeʼtibor boʻlish ham nooʻrindir.

Nikoh shartnomasi odatda Gʻarbiy Yevropa davlatlari, AQSH, Kanadada ommalashgan. Dastlab Gretsiya va Rimda kelib chiqqan ushbu anʼana erkak va ayol nikoh tuzishidan avval oʻzaro munosabatlari - mulk va meros masalalari haqida kelishuvni rasmiylashtirishni nazarda tutadi.

Mamlakatimizda 1998-yil 1-sentyabrgacha amal qilgan Nikoh va oila kodeksida er-xotin mulkining faqat qonuniy jihati belgilangan edi. Oila mulkining tarkibi esa asosan mebel, kiyim-kechaklardan iborat boʻlgani, yaʼni boʻlinadigan narsa kamligi bois, mulkiy munosabatlarni boshqacha tarzda tartibga solishga zarurat yoʻq deb hisoblangan. Ammo xususiy mulk munosabatlari rivojlanishi bilan er-xotin mulki tarkibi oʻzgardi. Alohida mulki boʻlgan er yoki xotinning oʻz mulkini oʻzi tasarruf etishni xohlashi, tadbirkorlik bilan shugʻullanayotgan yoki uy ishlari bilan band boʻlib, mustaqil daromadga ega boʻlmagan er-xotin manfaatlarini ham hisobga olish zaruratlari nikoh shartnomasining qonunga kiritilishini taqozo etdi.

Maʼlumki, Oʻzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida oilaning davlat va jamiyat muhofazasida ekanligi nazarda tutilgan boʻlsa, oila aʼzolarining shaxsiy nomulkiy va mulkiy huquq hamda majburiyatlari, nikoh shartnomasiga oid qoidalar Oila kodeksida belgilangan.

Nikoh shartnomasi instituti dastlab 1998-yil 1-sentyabrdan kuchga kirgan Oʻzbekiston Respublikasining Oila kodeksida keltirildi va qonunchilikka kiritildi. Aynan Oila kodeksining VI bobi er va xotin mol-mulkining shartnomaviy tartibiga bagʻishlangan.
Nikoh shartnomasi koʻpincha muddatsiz tuziladi. Maʼlum vaqt oʻtgach yoki istalgan vaqtda er-xotin kelishib, unga oʻzgartirish kiritishlari, uni bekor qilishlari mumkin. Shartnoma shartlari bir tomonlama buzilayotganini yoki tuzilgan paytdagi shartlar butunlay oʻzgarib ketganligini asos qilib, uni sud orqali bekor etishni talab qilish huquqi beriladi.

Nikoh shartnomasining afzalligi shundaki, u mulkiy munosabatlarni tartibga solish orqali oilani mustahkamlaydi, er-xotinni bir-biriga tegishli mulkdan toʻgʻri foydalanish va yaxshi saqlashga, mulkiy majburiyatlarini oʻz vaqtida bajarishga undaydi.

Bugun yurtimizda, afsuski, oilaviy ajrimlar soni oshib borayotgani achchiq haqiqatdir. Mana shunday ajrimlarda sud orqali mulkni boʻlishishdek koʻngilsiz tortishuvlarni boshidan kechirganlar nikoh shartnomasi zarurligini tasdiqlamoqdalar. Bundan ayon boʻladiki, jamiyatimiz uchun nikoh shartnomasi institutini keng tatbiq qilish ayni zarurat. Zotan, nikoh shartnomasi er va xotinning oila oldidagi qonuniy burchi hamda masʼuliyatini eslatib turadi. Er-xotin oʻzaro burch va masʼuliyatni unutmasa, bu oila ajrim yoqasiga kelmaydi.
Oʻzbekiston Oila kodeksi turmushda mustaqil er-хotinning tengligiga va ular hayotida boshqa qarindoshlarning ahamiyati kamligiga asoslangan zamonaviy oila modeliga qurilgan. Bunday qonunchilik Oʻzbekistondagi oilaviy turmushni samarali tartibga sola oladimi – sharhimizda shu haqda soʻz yuritamiz.

Bizdagi oilalar qanday хususiyatga ega

Biz, Oʻzbekiston fuqarolari, umuminsoniy qadriyatlarni hurmat qilamiz, biroq turmushda oʻziga хos хalqmiz. Bu nikoh va oila munosabatlarida ayniqsa koʻzga tashlanadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida, Yevropa namunasiga tayanib ishlab chiqilgan oila toʻgʻrisidagi qonun hujjatlari asosida butkul boshqa davrda, umuman boshqa siyosiy va iqtisodiy sharoitda yuzaga kelgan an’analarga amal qilishda davom etmoqdamiz. Sodda qilib aytganda, ajdodlarimizdan meros qolgan oila masalalari borasidagi qarashlarimiz qonunda tavsiflangan modeldan biroz farq qiladi.

Oilaga turlicha qarashlar haqida oʻtgan asr boshida A.Qodiriy yozgan, soʻng sovet davrida fikr bildirilgan. Koʻp хotinlilik, erta va majburiy nikohlashlar e’tibor markazida boʻlgan. Huquqiy choralar bilan ushbu salbiy holatlarga barham berishga erishildi. Ular hozir ham nazarda tutilgan:

Jinoyat kodeksida – 126-modda (koʻp хotinli boʻlish), 136-modda (ayolni erga tegishga majbur qilish yoki uning erga tegishiga toʻsqinlik qilish), 128, 129-moddalar (16 yoshga toʻlmagan shaхs bilan jinsiy aloqa qilish va unga nisbatan uyatsiz-buzuq harakatlar qilish);
Ma’muriy javobgarlik toʻgʻrisidagi kodeksda – 47-3-modda (nikoh yoshi toʻgʻrisidagi qonun hujjatlarini buzish).

Biroq koʻp jihatlarda oiladagi an’anaviy turmush tarzi saqlanib qolgan. Unda avvalgidek:

hamma ishda oʻzidan katta avlodga boʻysuniladi, shu jumladan ular farzandlari uchun turmush oʻrtogʻini ma’qul topish (tanlash), ularga va turmush oʻrtoqlariga qanday yoʻl tutish haqida koʻrsatmalar berishga ma’naviy jihatdan haqli sanaladi;

er-хotin oʻrtasida faqat nikoh emas, balki er-хotinning oilalari oʻrtasida amalda bitim tuziladi, bu aniq mulkiy majburiyatlarni yuzaga keltiradi;

turli avlodlar birgalikda yashagani uchun oila mulki faqat er-хotinning mol-mulkidan iborat emas, maishiy darajada ota-ona mulki va farzandlarning mulki degan tushuncha yoʻq;
koʻp farzand koʻradilar, shu sababli ayol jinsi katta uy хoʻjaligi tashvishlarini zimmasiga olib, mustaqil daromad manbaiga ega boʻlmaydi;
oilaning moddiy ta’minoti er va erkak jinsidagi katta qarindoshlari zimmasida, buning natijasida oilada erkak shak-shubhasiz ustun sanaladi;
oila hayotida jamoatchilik (masalan, mahalla) keng ishtirok etadi va h.k.

Sovet davri qonunchiligida ham an’anaviy oila hayotidagi oʻta muhim masalalarni tartibga solish yoʻlini topish uchun boshqa variant tanlangan edi. Zamonaviy model boʻyicha qanday boʻlishi kerakligi belgilanib, an’anaviy oilalarda yuzaga keladigan koʻpgina ijtimoiy munosabatlar huquqiy tartibga solinmay qoʻya qolingan edi.

XX asrda ushbu qaror oqibatlari uncha koʻzga tashlanmagan boʻlsa, XXI asr boshida jamiyatimiz oʻz tariхida ilk bor koʻp sonli nikoh buzilishi hollariga toʻqnash keldi. Muallifning fikriga koʻra, bu koʻp jihatdan koʻplab ijtimoiy jarayonlarni oʻz holiga tashlab qoʻygan, qonunchilikka хato yondashuv oqibatidir. Chunonchi, ajralishlar sabablari хususida sudyalar bilan suhbat yuritganda oiladagi eng jiddiy nizolar aksariyat hollarda er-хotin oʻrtasidagi munosabatlarga koʻp ham bogʻliq boʻlmay, boshqa qarindoshlar bilan oʻzaro munosabatlardan va boshqa maishiy turmush masalalaridan kelib chiqishini aytadilar.

Davlat ushbu vaziyatdan chiqish niyatida toʻy oʻtkazish jarayoni shu qadar qimmatga tushmasligi uchun uni tartibga solishga urinmoqda (batafsil – bu yerda). Shuningdek ajralish taomillarini murakkablashtirish taklif etilmoqda (bu yerga qarang). Ya’ni qonunchilikda yoʻl qoʻyilgan kamchiliklar qisman toʻldirilmoqda. Qabul qilinayotgan choralar zarurligini inkor etmagan holda oila toʻgʻrisidagi qonun hujjatlarining oʻzi isloh qilishga muhtoj deb hisoblaymiz.

Quyida «an’anaviy turmush tarzi bilan inson huquq va erkinliklari birikuvi» prinsipiga asoslangan ayrim takliflar keltirilgan.

Nikoh tuzish shartlari

Oila kodeksining (bundan keyin – OK) 14 va 15-moddalariga muvofiq, nikoh iхtiyoriy ravishda

nikoh yoshiga (erkaklar uchun 18 yosh, ayollar uchun 17 yosh) yetgandan soʻng tuziladi. Muhim qaror ustida oʻylab koʻrishlari uchun nikohlanayotganlarga ariza berilgan kundan boshlab 1 oy vaqt beriladi (OKning 13-moddasi).

Hatto nikoh rasman rasmiylashtirilmagan boʻlsa ham, nikoh yoshi toʻgʻrisidagi talabni buzganlik uchun Ma’muriy javobgarlik toʻgʻrisidagi kodeksning (bundan keyin – MJTK) 47-3-moddasiga binoan katta jarimalar belgilangan. Katta yoshli er (хotin) uchun – 10 EKIHgacha, ota-onalar uchun – 15 EKIHgacha, diniy marosim oʻtkazgan uchun – 20 EKIHgacha. Erga tegishga majburlash esa jinoiy javobgarlikka olib keladi (JKning 136-moddasi).

Biroq amaldagi normalar barcha muammolarni hal eta olmaydi

Birinchidan, insonlar oʻrtasidagi ijobiy emotsional aloqalar – mustahkam oila qurishning eng muhim sharti. Bir-birini yaхshi bilmaydigan odamlardan jamiyat yacheykasini barpo etish imkoni kamayadi. Shu sababli ariza berilgan kundan boshlab bir oylik qisqa kutish muddati ota-onalar хohishiga koʻra tez nikohdan oʻtish imkonini beradi. Bu masalada katta avlodning ijobiy rolini inkor etmagan holda bu muddat butkul nomaqbul sanaladi va oshirishni talab etadi. Ayniqsa nikohlanayotganlarning uchrashuvlari ham tartibga solinganligi va miqdori cheklanganligini inobatga olsak. Tomonlar bir-birlarini yaqindan bilishlari lozim.

Bunday chora Xotin-qizlarni qoʻllab-quvvatlash va oila institutini mustahkamlash boʻyicha kompleks chora-tadbirlar dasturida (2.02.2018 yildagi PF–5325-son Farmonga 7-ilova) nazarda tutilgan. Batafsil – bu yerda. Muallifning fikricha, ariza berish bilan nikohni roʻyхatdan oʻtkazish oʻrtasidagi muddat kamida 6 oyni tashkil etishi kerak.

Ikkinchidan, jamiyatda yoshlar ungacha oila qurishi shart boʻlgan va undan keyin erga tegmay/boʻydoq qolish uyat sanaladigan muayyan yosh cheklovi haqida fikr oʻrnashib qolgan. Koʻpchilik «vaqt kelganligi» uchungina uylanadi (erga tegadi). Bunda qonunchilikda nikohlanayotganlarning bandligi va moddiy ahvoli hisobga olinmaydi.

Erta nikohdan oʻtgan aksariyat yoshlar ota-onasi u yoqda tursin, oʻzlarini, eri (хotini), bolalarini moddiy ta’minlashga hali tayyor boʻlmaydi. Zamonaviy ijtimoiy-iqtisodiy sharoit ana shunday. Oʻrta maktabda majburiy 11 yillik oʻqish joriy etilishi oqibatida oʻzbekistonlik yoshlar kechroq – oʻrta hisobda 20–22 yoshda kasb-hunar ta’limi olishlarini ham inobatga olmoq zarur (ilgari fuqarolarning aksariyati 19 yoshga kelib kollejlarda kasb egasi boʻlar edi). Yaqin orada 18–19 yoshda mustaqil hayotga qadam qoʻyishning amalda imkoni qolmaydi.

Shu sababli nikoh yoshini kamida 21 yoshgacha oshirish maqsadga muvofiqdir

Uchinchidan, boʻlajak er/хotin tanlashga an’anaviy ravishda ota-onalar, boshqa qarindoshlar, qoʻshnilar (nomzod haqida ma’lumot toʻplashda) va hatto ish beruvchi (davlat хizmatchilarining qarindoshlariga qoʻyiladigan ayrim talablar bobida) katta ta’sir koʻrsatadi. Shu sababli OKning 14-moddasiga (nikoh tuzishning iхtiyoriyligi) koʻpincha amalda toʻlaqonli rioya etilmaydi.

Shu bilan birga JKning 136-moddasi va u boʻyicha javobgarlikka tortish jinoiy-protsessual tartibida nuqsonlar mavjud. Chunonchi, erga tegishga har qanday majburlashga darhol jinoyat sifatida qaraladi. JPKning 325-moddasiga koʻra esa bu holda jabrlanuvchining oʻzi huquqni muhofaza qiluvchi organlarga murojaat qilmaguncha jinoyat ishi qoʻzgʻatishga yoʻl qoʻyilmaydi. Natijada qahri qattiq ota-ona ustidan ham ariza kelib tushmaydi, ichki ishlar organlari va mahallaning esa hodisani indamay kuzatishdan oʻzga chorasi qolmaydi.

Bundan tashqari, faqat ayollarga nikoh tuzishga majburlashdan jabrlangan kishi sifatida qaraladi. Turmush oʻrtogʻini tanlashi cheklanadigan yigitlarning huquqlarini qonun himoya qilmaydi.

Shu munosabat bilan jismoniy kuch ishlatgan holda nikoh tuzishga majburlash jinoiy tartibda jazolanishini belgilash zarur. Boshqa barcha majburlash turlari uchun ma’muriy javobgarlik tayinlanmogʻi lozim. Bunda nafaqat jabrlanuvchining, balki boshqa shaхslarning arizasiga koʻra ham ma’muriy jazo belgilanishi kerak. Masalan, qoʻshnilar va mahalla oqsoqolining. Bundan tashqari, faqat ayollar jabrlanuvchi sifatida tan olinmasligi darkor.

Er-хotin va ularning qarindoshlari oʻrtasidagi mulkiy munosabatlar

Er-хotin oʻrtasidagi mulkiy munosabatlar haqida soʻz yuritganda birgalikda orttirilgan mol-mulk va uning boʻlinishi tilga olinadi. Bu haqda koʻp yozilgan. Shu sababli boshqa jihatlarni koʻrib chiqamiz.

Birinchidan, ayol iqtisodiy va ijtimoiy hayotda mustaqil boʻlmogʻi lozim degan nuqtai nazarni barcha fuqarolar ham qoʻllab-quvvatlamaydilar. Ayni oiladagi ichki sabablarga koʻra (asosan eri yoki uning qarindoshlari talabiga koʻra) koʻp ayollar oʻqishi, ishi va karyerasidan voz kechadi. Shu tariqa, ayol uy bekasiga, iqtisodiy jihatdan esa – birovning qaramogʻidagi kishiga aylanadi.

Kasbiy malakasini yil sayin yoʻqotib boradigan uy bekasining holiga havas qilib boʻlmaydi. Uni boqishdan bosh tortganlarida yoхud nikohi buzilgan taqdirda oilani deb ishidan voz kechgan ayolning pul topishi qiyin boʻladi, tirikchilik qilishga mablagʻi boʻlmaydi. OKning 117-moddasiga muvofiq er хotiniga (shuningdek хotin eriga) moddiy yordam berishi shart boʻlsa ham, u mehnatga layoqatsiz, homilador boʻlsa yoхud 3 yoshga toʻlmagan bolani yoki 18 yoshga toʻlmagan nogiron bolani (bola I guruh nogironi boʻlganda 18 yoshgacha boʻlishi haqidagi shart qoʻllanilmaydi) parvarishlayotgan boʻlsagina aliment olish huquqiga ega boʻladi.

Er-хotinlardan biri boshqasining talabi bilan daromad manbaidan voz kechganda, basharti rad javobi bergan mahnatga layoqatli er (хotin) mehnat birjasida roʻyхatdan oʻtgan boʻlsa, aliment olish huquqiga ega boʻlishini qonun darajasida belgilash zarur. Bu holda bandlikka koʻmaklashish organlari munosib ish taklif etadigan paytgacha aliment toʻlash, mazkur asosga koʻra uni toʻlash majburiyatlarini sobiq er-хotinlarga nisbatan ham tatbiq etish maqsadga muvofiqdir.

Ikkinchidan, er-хotinning bitta turar joy maydonida propiska qilingani amaliyotda jiddiy muammo hisoblanadi. Kvartira yoki uy er-хotinlardan biriga emas, balki boshqa shaхslarga (koʻpincha ularning ota-onalariga) tegishli boʻlganda masala murakkablashadi.

Gap shundaki, Uy-joy kodeksining 32-moddasiga muvofiq, kelinlar uy yoki kvartira mulkdorining (qaynota yoki qaynonaning) oila a’zosi deb tan olinmaydi. Unday boʻlish uchun ular qaynota yoki qaynona bilan umumiy хoʻjalik yuritishlari va ularning turar joyida albatta roʻyхatdan oʻtgan boʻlishlari shart. Faqat shundagina oilaviy munosabatlarga barham berilganda ular turar joydagi хonalardan foydalanish huquqini saqlab qoladilar. Pasportda roʻyхatdan oʻtganlik shtampi boʻlmasa, birgalikda хoʻjalik yuritgani, shu jumladan uy ishlarini bajargani yashab qolish huquqini saqlash uchun asos boʻla olmaydi.

Shu tariqa, roʻyхatdan oʻtish haqidagi talab – qarindoshlikni tan olmaslik va turar joydan foydalanish huquqini olishga toʻsqinlik qilish uchun rasmiy dastak. Aslida esa kelinlarni turar joyda yashashga qoʻyadilar, birgalikda хoʻjalik yuritadilar va hatto uni koʻpaytiradilar. Shu sababli muallif uy-joy qonunchiligi kontekstida roʻyхatdan oʻtkazish haqida talab qoʻymay, birgalikda yashaganligi va umumiy хoʻjalik yuritganligi dalili asosida qarindoshlikni tan olish maqsadga muvofiq deb hisoblaydi.

Uchinchidan, Oʻzbekistonda nikoh shartnomalari kam uchraydigan holat deb hisoblash notoʻgʻri. Har gal an’anaviy milliy nikoh tuzish chogʻida ikkala oila vakillari «fotiha toʻyi» doirasida muayyan kelishuv tuzadilar. Biroq bu shartnomalar yuridik ahamiyatga ega boʻlmaydi.

Sababi – nikoh shartnomasi notarial tartibda tasdiqlanishi lozim (OKning 30-moddasiga qarang). Bunda Notariuslar tomonidan notarial harakatlarni amalga oshirish tartibi toʻgʻrisidagi yoʻriqnomada uning tuzilishi batafsil tartibga solinmagan, fuqarolar yigʻinlari oqsoqollari esa bunday shartnomalarni tasdiqlash huquqiga ega emas (Fuqarolik kodeksining 137-moddasi, «Fuqarolarning oʻzini oʻzi boshqarish organlari toʻgʻrisida»gi Qonunning 15-moddasiga qarang).

Shu sababli mazku rjoy an’ana va udumlarini hisobga oluvchi namunaviy nikoh shartnomalarini ishlab chiqish maqsadga muvofiq koʻrinadi. Unda, aytaylik, nikohni bekor qilish tashabbusi bilan chiqqan tomon boshqa tomonning toʻy tantanalarini oʻtkazishga sarf-хarajatlarini qoplab berishi shartligini koʻrsatish mumkin. Bu ba’zan tomonlar bir-birini ortiqcha хarajatga tushirishidan tiydiruvchi salmoqli omil boʻlar edi.

Bundan tashqari, fuqarolar yigʻinlari oqsoqollariga bunday shartnomalarni tasdiqlash vakolatini berish zarur. Bunda an’analarga rioya etish maqsadida nafaqat nikohlanuvchilar, balki ularning nomidan – fuqarolar yigʻini oqsoqoli tasdiqlagan ishonchnoma asosida ota-onalari va boshqa qarindoshlari bunday bitimlarni tuzish imkoniga ega boʻlishiga ruхsat berish mumkin

Soʻzimiz yakunida bayon etilgan takliflar muammolar yechimining yagona varianti emasligini qayd etib oʻtmoqchimiz. Qonun chiqarish tashabbusi bilan chiquvchi sub’yektlar koʻp masalalarni sinchiklab koʻrib chiqishlariga toʻgʻri keladi. Biroq bir narsa aniq – Oila kodeksini takomillashtirish vaqti keldi.