Neft va gaz kimyosi

2.2 Parafinlarni aromatlash reaksiyalari
Neftni qayta ishlash sanoatida polimerlash jarayoni asosan oktan soni ≈80 teng bo’lgan di-, tri – va tetrapropenlarni qayta ishlab polimer benzin olish uchun qo’llaniladi. Undan tashqari propen va buten saqlagan aralash xom ashyodan di-, tributenlar va polimer benzin olish mumkin. Jarayondagi katalizatorlar fosfor kislotasi asosida tayyorlanadi. Jarayonning termodinamikasi va mexanizmi Quyidagi jadvalda polimerlanish reakstiyasidagi propen va butenlarning ayrim xarakteristikalari keltirilgan

Polimerlangan alkenning polimerlash issiqlik effekti 1 71 8  моль ni tashkil Kj  etadi. Standart sharoitda 500-550K haroratda polimerlanish erkin gibss energiyasining kamayishi bilan boradi. Normal tuzilishga ega bo’lgan 1- alkenlarnikiga nisbatan, kerakli izoalkenlarning hosil bo’lishida Gibss energiyasi 1 2 19 моль dan past va tarmoqlangan alkenlar hosil bo’lishi bilan boradigan Kj polimerlanishda standart Gibss energiyasining pasayishi ko’proq bo’ladi. Bosimning ortishi bilan polimerlanish tengligi darajasi ortadi. С Н reakstiyasi bo’yicha polenning o’zgarish darajasini bosimga13 6 6 12 2С Н bog’liqligi.

Polimerlanish karboniy kationli mexanizm bo’yicha borib, bunda alkenlar gaz fazasida bo’lib reakstiya katalizator yuzasida boradi. Shuning uchun karbokationlar faqat qarama – qarshi ionlar donalarida adsorbstiyalangan ko’rinishda bo’lishi mumkin. Boshqacha aytganda buni ionli juftlikday ko’rish mumkin, bu erda anion katalizator fazasiga kiradi. Suyuq katalizator qo’llanilganda reakstiya katalizator plenkasida boradi va ionli juftliklarning bir qismi kinetik mustaqil ionlarga dissostiyalanishi mumkin. Polimerlanishning mexanizmini quyidagi sxema ko’rinishida yozish mumkin: 1). Alkenning protoklanishi: Alken molekulasiga π-bog’ bo’yicha karbokationlarning birlashishi: larning bog’lari mustahkamligi bir xil deb hisoblasak, bu С6Н13   А va  С3Н7   reakstiyani issiqlik effekti nolga yaqin. Kichik ion anion bilan kuchli reakstiyaga kirishadi va reakstiya endotermik bo’ladi. 3). Katalizatorga protanning berilishi: Bu reakstiya natijasida alkenlar hosil bo’ladi: Agar ikkala geksan ham (I) iondan hosil bo’lsa edi, 4-metil 2-pentenning chiqishi, 4-gistil 1-pentenning chiqishidan yuqori bo’lishi kerak edi, chunki birinchi holatda reakstiyaning issiqlik effekti 1 6 8  моль ga yuqori. 4-metil 2-pentenga Kj nisbatan 4-metil 1-pentenning chiqishi 4 marta ortiq. Ehtimol bu 4-metil 1- pentenning quyidagi sxema bo’yicha hosil bo’lishi bilan bog’liqIkkilamchi ionning birlamchi ionga izomerlanishi 1 80 моль issiqlikni Kj sarflanishi bilan bog’liq. Lekin ikkinchi bosqich 1 65 моль yuqori issiqlikKj effektida boradi.) Shuning uchun agar polimerlash protonning berilishidan tez borsa, reakstiyaning bir qismi yana ham tezroq bo’lishi kerak. 4) Proton alken molekulasiga qaytariladi: yoki Protonning karbonstionli propenga qaytarilishi natijasida 4-metil 1-pentenning hosil bo’lish reakstiyalari issiqliklari nisbati bir xil. 3 va 4 reakstiyalar natijasida bir xil mahsulot hosil bo’ladi shuning uchun ularni qaysi biri borayotganini aytish qiyin. 4 reakstiya ekzotermik, 3 reakstiyaning tengligi o’ngga qarab ortadi shuning uchun katalizatorning kislotaliligi uncha katta emas. 3 reakstiya katta tezlikda boradi chunki bu reakstiya monomolekulyar, 4 reakstiya esa ikkinchi darajali, farqi shundaki aktivlanish energiyasi u yuqori bo’lmasligi kerak. Geksil ionning katalizatordan geksen holida ajratilishigacha ion (F) izomerlanishi mumkin.

(II)- (V) karbokationlarni katalizatorga protonlarni berilishida 2-metil 2-penten, 2- metil 3-penten, 3-metil 2-penten, 2-metil 1-penten, 2,3-di metil 1-buten va 2,3 dimetil 2-buten hosil bo’ladi. C6 ionlari ham keyinC3 ionlari singari propen bilan ta’sirlashadi va natijada ionil karbokationlari hosil bo’lib ularning stabillashi natijasida nonenlar aralashmasi hosil bo’ladi. C6 ionlari reakstiyalaridan tashqari C9 ionlarining ham buzilishi bo’lishi mumkin, bu reakstiya oldingi reakstiyadan endotermik С5Н10С4Н9 hisoblanadi. Energetik jihatdan C9 ionlarining  С4Н8va С5 Н11  lar С12Н25 ionininghosil bo’lishi qulaydir. Polimerizastiyaning keyingi bosqichlarida buzilishi natijasida iptenlar va oktenlar hosil bo’lishiga olib keladi, natijada molekulada uglerod atomlari soni 3 dan ko’p bo’lgan polimerlar hosil bo’ladi. Polimerlarning hosil bo’lishi quyidagi ikkilamchi reanlarda boradi: С9Н18 С9Н19  С6Н12 С3Н7
6) Gidrid – ionni ajratish: C)A reakstiyalar natijasida alkenil ionlari va alkanlar hosil bo’ladi. Alkenil ionlarining keyingi o’zgarishlari katalizator yuzasiga mustahkam bog’langan yuqori to’yinmagan mahsulotlar hosil bo’lishiga olib keladi. Bu o’zgarishlar quyidagi sxemadagi borishi mumkin. mahsulotlar. Quyidagi tipdagi reakstiyalar natijasida kam miqdorda stikloalkanlar va stikloalkenlarni hosil bo’lishi ham kuzatiladi.

C3-C4 alkenlarni polimerlash natijasida benzinning qaynash temperaturasi chegarasidagi izoalkenlar aralashmasi olishda kationli polimerlashning har xil katalizatorlari ishlatiladi.asosan amalda ikki xil farfor kislotasi asosidagi katalizatorlar qo’llaniladi. Suvda P2O5 ning erishi natijasida gamma fosfor kislotalar hosil bo’ladi. Eritma tarkibida 72,4% P2O5 ning bo’lishida H3PO4 ortofosfat kislotasi hosil bo’ladi. Uning zichligi 1870 kg/m3 suyuqlanish harorati 42,30C, qaynash harorati 255,30C ga teng. Eritma tarkibida R2O5 ning ortishi bilan (qator) molekulasida 105 gacha fosfor bo’lgan qator polifosforli kislotaar hosil bo’ladi. Tarkibida 79,7% P2O5 saqlagan eritma H4P2O7 tarkibga ega bo’lib, pirofosfor kislotasi deyildi. Bu tarkibli R2O5 ni kislotada 14% ortofosfat, 38% pirofosfor 23% tri-,13% tetro-, 7% penta-, 2% geksa-,1% gepta- va oktafosfat kislota izlari aralashmasidan iborat bo’ladi. Bunday kislota 610C da suyuqlanadi va 4270C da qaynaydi. Fosfor kislotalarining kuchi P2O5 miqdori ortishi bilan ortadi. 72,4% Gashmet kislotalilik funkstiyasi – 4,66 ni tashkil etadi. P2O5 80% P2O5 (≈110% H3PO4) kislotasi uchun – 5,72 ni tashkil etadi. SiO2 ga . Polimerizastiya   xemosorbstiyalangan H3PO4 uchun H0=-5,6 5,6 8,2 Н0 katalizatori sifatida fosfor kislotasining aktivligi uning konstentrastiyasi ortishi bilan ortadi. H3PO4 ning miqdori 100 dan 110% gacha oshganda kislotalilik 10 marta ortsa, reakstiyaning tezligi 3 marta ortadi. Kislota konstentrastiyasining keyingi ortishi katalizatorni aktivligini pasayishiga va natijada katalizatorda smolasimon mahsulotlar to’planishiga olib keladi. H3PO4 ning jarayon uchun optimal miqdori 108-110%ni tashkil etadi. Reakstiya haroratida kislota ustidagi suvning to’yingan bug’ bosimi kislota konstentrastiyasida ortiqroq. Agar xom ashyoda suv bug’i bo’lmasa, kislota degidratlanadi va uning konstentrastiyasi ortadi. Agar xom ashyoda suv bug’i miqdori ortiq bo’lsa, unda kislota konstentrastiyasi va uning aktivligi pasayadi. Shuning uchun kislota konstentrastiyasini kerakli maromda ushlab turish uchun xom – ashyodagi namlikni boshqarib turish kerak. Polimerizastiya katalizatori sifatida ikki xil ko’rinishdagim fosfor kislotasi foydalaniladi. Qattiq fosfor kislotasi – kizelgur poroshogiga (infuzornaya zemlya, kremniy oksidi amorf) ortofosfat kislotasi shimdirilib, tabletka holiga keltirilib 300-400 0C da toblanib tayyorlanadi. Fosfor kislotasi kizelgur poroshokini bog’laydi va tabletka kerakligicha mustahkam hisoblanadi, lekin u namlanganda kislota qovushqoqligi pasayib uning mexanik mustahkamligi pasayib ketadi. Katalizatorning yaqinlashtirilgan tarkibi quyidagicha Р2О5 SiO2 2Н2О Fosfor kislotasi qisman SiO 2 bilan ximiyaviy bog’langan, qisman fizikaviy adsorbstiyalangan. Kvarstdagi suyuq fosfor kislotasi katalizatori kvarstli qumga kislota plyonkasi yotqizilgan. Bu katalizator suv bilan yuvish orqali engil regenerastiyalanadi va toza kislotani tez yutadi. Kvarst donalarining maydalanish darajasi ortishi bilan uning solishtirma yuzasi ortadi, lekin katalizator qatlamining gidravlik qarshiligi ham ortadi. Oddiy hollarda qvarst donalarining o’lchami 0,7-0,9 mm ni tashkil etadi. Bu katalizatorning kamchiligi shundaki kvarst yuzasidan kislotaning mexanik olib ketilishidadir. Ikkala katalizatorni solishtirma yuzasi 2-4 m2 /g uncha katta emas. Harorat Ishlab chiqarish sharoitlarida qo’llaniladigan harorat (175-2450C) intervalida reakstiya tezligi asosan modda almashinish, aktivlanish energiyasi 1 20 30 моль lar orqali aniqlanadi.