«neft-gaz kimyosi va fizikasi» fanidan

« NEFT-GAZ KIMYOSI VA FIZIKASI » FANIDAN

1. Neftning energetikada tutgan o‘rni?

Xozirgi zamon iqtisodiyotida energiya resurslari etakchi ro‘l o‘ynaydi. Xar bir davlat ishlab chiqarish kuchlari rivojlanishi energomanbalarni ist'emol qilish darajasi bilan o‘lchanadi. Butun dunyoda qazib olinayotgan foydali qazilmalarning 70% i energya manbalari xisoblanadi. Energomanbalarning asosiy turlari: ko‘mir, neft, tabiiy gaz, gidro va yadro energyasidir.
Jaxon yoqilg‘i energetika balansida neft va gazning salmog‘i to‘xtovsiz oshib bormoqda.
Xozirgi vaqtda yoqilg‘ining bu turlari jaxonda energiyaga bo‘lgan extiyojning 70-75% ini qondiryapti. Neft va gazni qazib chiqarishni ko‘paytirish evaziga energiya iste'mol qilish ortib bormoqda. Yer qurrasida neft zaxiralari 250-300ta xududda mujassamlashgan bo‘lib, bu zaxiralar xozirgi vaqtda 95,0 mlrd. tonnadan ziyodroqdir. Neft konlari ishga tushirilgandan buyon (1850-yildan 1990-yilgacha) esa yer qa’ridan 50 mlrd. tonnadan ortik neft qazib chiqarildi
2. Neft va gaz zaxirasi?
Neft va tabiy gazning yirik zaxiralari O‘zbekiston xududida xam joylashgan: (Qashkadaryo viloyati, Farg‘ona voxasi) bu yerlarda o‘nlab million tonna neft va o‘nlab mlrd. m3 gaz bor. Neftning umumiy miqdori bundan xam ko‘p bo‘lishi mumkin, lekin uning ko‘p zaxira konlari
aniqlanmagan.
Neft va gazni qazib chiqarishning boshqa energiya manbalarga nisbatan arzonligi, ularni chiqindisiz qayta ishlash va xar xil maxsulotlarni olish neft va gazning asosiy afzalligidir. Lekin neft va gaz resurslari cheklangandir, shunga qaramasdan ularni qazib chikarish boshqa yoqilg‘ilarni qazib chiqarishdan ko‘pdir.
Neftni bundan ko‘p qazib chiqarish va ishlatish uning resurslarining (zaxiralari) XXI asr oxirida tugashiga olib kelishi mumkin.
Xozirda neftning energiyaning asosiy manba bo‘lib qolganligi uning iqtisodiy va siyosiy mavkeini oshirdi. Neft zaxiralarining borligi va uni eksport qilish mumkin ekanligi, neftga boy davlatlarning iqtisodiy va ijtimoiy taraqqiyotida juda katta ro‘l o‘ynamoqda.
Neftning dunyo bozoridagi bahosi oxirgi yillar ichida barqaror o‘sib bormoqda va 2004 yilga kelib 1barel (159 l) neft 50 dollardan sotildi.
Avvallari neftni baholashni xalqaro neft karteli boshqarar edi. 1960-yilda 1m3 neftni 22 dollardan xarid qilinib, iste'molchilarga qimmatga sotilar edi.

3. OPEC qanday tashkilot

Neft qazib chiqaruvchi rivojlanayotgan davlatlar birlashib, uzlarining eksport qiluvchi (Organization of Petroleum Exporting Countres, OPEC) OPEC tashkilotini tuzdilar. Tashkilot rasman Venesuella tashabbusi bilan tashkil etilgan. Bu tashkilot neftni qazib olishni va a'zo mamlakatlarning neft eksporti siyosatini muvofiqlashtiradi xamda a'zo mamlakatlar manfaatlarini ximoya qiladi.
OPEC tashkilotining Nizomi Karakas (Venesuella) da 1961 yilda qabul qilingan va keyinchalik ko‘pgina o‘zgartirishlar kiritilgan.
OPEC tashkilotiga kiruvchi davlatlari 1.S.Arabistoni 2.Eron 3.Venesuella 4.BAA 5.Quvayt 6.Nigeriya 7.Liviya 8.Iroq 9.Indonezia 10.Jazoir 11.Qatar. 1970-yilga kelib Liviya neft narxini oshirishni talab qildi va OPECning boshqa a’zolari ham uni quvvatladilar. Natijada 1971-yil neftning bahosi bir necha baravarga oshdi.
Tashkilotning oliy organi yiliga ikki marta chakiriladigan konferensiya bo‘lib, unda ishtirokchi mamlakatlar ishlab chikarish strategyasi, narxlar ko‘rib chiqariladi va tasdiqlanadi. Ularning idorasi Avstryada joylashgan.
4. Respublikamizda neft sanoatining buguni va kelajagi.
Respublikamizda neft va gaz sanoatining rivojlanishi ancha katta tarixga ega. 1870–1872-yillarda Farg‘ona vodiysida 200 ga yaqin neft manbalari ma’lum edi. O‘zbekistonda neft zaxiralari Farg‘ona vodiysida (Shimoliy So‘x, Janubiy Olamushuk, Polvontosh, Sho‘rsuv, Chimyon), Surxon vohasida («Xovdach», «Uchqizil», «Kokayda», «Qoshg‘ar»), Qoraqalpog‘istonda (UstYurt), Shimoliy Muborakda va boshqa yerlarda joylashgan. Respublikamiz hududida Oltiariq (1906)va Farg‘ona (1958) neftni qayta ishlash zavodlari, Muborak gazni qayta ishlash zavodi (1972), Sho‘rton gaz kompleksi (oltingugurtdan tozalash qurilmalari bilan birga) (1980) va Buxoro neftni qayta ishlash zavodi (1997) qurilib ishga tushirildi. Mustaqillikka erishilgandan beri respublikamizda neft va gaz sanoati rivojlanishiga alohida e’tibor berilib, yonilg‘i ta’minoti mustaqilligiga erishildi.
5. Gaz sanoatining istiqbollari?
Soxa bo‘yicha «2002 – 2010 yillarga mo‘ljallangan neft va gaz sanoatini o‘sish konsepsiyasi» ishlab chiqilgan bo‘lib, unda asosiy strategik echimlar aniqlangan. Ular – geologiya-qidiruv ishlarini kuchaytirishga, uglevodorod xom ashyosini qazib olishni oshirishga, neft va gazni qayta ishlash sistemasi, gazni tashishga yo‘naltirilgan. Konsepsiyaviy qarorlar respublika iste’molchilarini yoqilђi – energetik resurslar bilan kafolatli ta’minlash va neft-gaz soxasi maxsulotlarini eksportini anchagina oshirishga yo‘naltirilgan.
O‘zbekiston Respublikasida qazib olinayotgan tabiiy gazning 85% ga yaqinini iqtisodiyot soxalari va xalq xo‘jaligi ishlatadi, 15% dan ko‘proђi esa ekport qilinadi.
Neft va kondensat qazib chiqarish yillik umumiy xajmi kelajakda barqaror 8-10 mln. tonna qilib mo‘ljallanib, o‘zbekiston iste’molchilarini neftni qayta ishlash maxsulotlari bilan to‘la ta’minlaydi va Respublikani ekport potensialini oshiradi.
6. Neftning umumiy xususyatlari?
Нефт сарғиш, кўнғир, қорамтир рангли мойсимон суюқлик, зичлиги
0,73 дан 0,95 г/см3
гача – 20 да +20 0С гача ҳароратда қотувчи жуда
мураккаб таркибли турли углеводородлар ва гетероатомли органик
бирикмалар аралашмасидан таркиб топган моддалар. У юқори колорияли
ёқилғи (40000 дан 44000 гача к/кг). Нефтнинг кимёвий таркиби асосан
қуйидаги элементлардан ташкил топган :
С = 83–87 % Н = 12–14 % S = 0,3–3 % О = 0,1–1,0 % N = 0,001–0,4 %
Шунингдек жуда кам миқдорда металлоорганик бирикмалар шаклида
ванадий, никель темир, титан, кобальт, германий ва бошқа элементлардан
иборат бўлади. Нефт таркибида уч типдаги суюқ ва эриган ҳолда қаттиқ
углеводородлар мавжуд: алканли углеводородлар (асосан тўғри занжирли,
С–1 дан С–30 гача) нефтда тўйинмаган углеводородлар бўлмайди, турли
узунликдаги ён занжирлари бўлган циклопентан ва циклогексан ҳамда
уларнинг ҳосилалари типидаги моноциклик нафтенлар ва ди–, три ҳамда
полициклик полиметиленли углеводородлар, (шу жумладан, ён занжири
бўлганлари ҳам) ароматик углеводородлар, бензол ва уларнинг
гомологлари, нафталин, антрацен ва унинг гомологлари, нафтеароматик
гибрид углеводородлар ва уларнинг ҳосилалари, нефт, таркибида у ёки бу
синф моддаларнинг кўплигига қараб олти типга бўлинади. Метанли (ёки
алканли), метанонафтенли, нафтенли, металонафтеноароматик,
нафтаноароматик ва ароматик. Нефтнинг ёши ароматикдан метанли
углеводородларга ўтган сайин ўсиб боради. Технологик классификацияга
биноан нефт 0,5 % гача олтингугурт сақловчи - кам олтингугуртли 0,51 %
дан 2 % гача олтингугурт сақловчи олтингугуртли, 2 % дан ортиқ
олтингугурт сақловчи – кўп олтингугуртли, 1,5 % гача алкан сақловчи кам
алканли 1,51 дан 6 % гача алкан сақловчи–алканли, 6 % дан кўпроқ алкан
сақловчи кўп алканли нефтларга бўлинади
7. Neftning minerallardan xosil bo‘lishi xaqidagi gipoteza?
Bu gipoteza bo‘yicha tarkibiy qismini tashkil qiluvchi azot, oltingugurt, kislorodli uglevodorodlar oddiy moddalardan C, H2, NH3, H2S, SO2, CH4, suv va radikallardan yuqori xaroratlarda yerning chuqur qatlamlaridagi minerallar bilan reaksiyaga kirishib, neftning komponentlarini xosil qiladi.
1877-y. D. I. Mendeleev taxmini bo‘yicha, uglevodorodlarning xosil bo‘lish sabablaridan biri, metall karbidlarning suv bilan reaksyaga kirishish natijasidir.

2FeC + 3H2O + Fe2O3 + C2H6 yoki umumiy xolda

MeCm + mH2O = MeOm + CmH2m+2

Xosil bo‘lgan gazsimon uglevodorodlar yerning yuqori qatlamlarida kondensatsyalanib, yerning g‘ovak bo‘shliklaridan joy oladi.

8. Neftning kosmik paydo bo‘lishi xaqidagi gipoteza?

1892-yil P.A. Sokolov neftning kosmik paydo bo‘lish jarayoni (oddiy elementlardan) yerning vujudga kelish paytida bo‘lgan. Uning taxmini bo‘yicha xosil bo‘lgan uglevodorodlar gaz xolida bo‘lib, yerning asta-sekin sovishi natijasida uning sovigan qatlamlari tomonidan yutilgan, keyinchalik sovigan magmatik jinslardan ajralib, yer- ning yuqori qatlamlariga ko‘tarilib, konlar xosil bo‘lgan. Bu gipotezaning paydo bo‘lishiga sabab kometalar dumi tarkibida uglerod va vodorodning borligidir.

9. Neftning organik moddalardan xosil bo‘lganligi to‘g‘risidagi gipoteza?

XX asr boshlarida neft xosil bo‘lishining organik gipotezasi rivojlantirildi va cho‘kindi jinslardagi sapropel (organik balchiq) bilan neft uzviy alokada deb topildi. Bu gipotezaga ko‘ra, neft kul va dengiz ostida cho‘kindi jinslar bilan birga chukkan xar xil yirik xayvonlar (kad. ixtiozavrlar, kitlar va kashalotlar)dan tortib planktonlargacha bo‘lgan jonivorlar va o‘simlik qoldiqlaridan xosil bo‘lgan. Dengiz va ko‘l tubida yig‘ilgan organik moddaning bir qismi dengiz jonivorlariga oziq bo‘lsa, bir qismi suvda erigan kislorod bilan oksidlanib yo‘qolgan va organik moddaning juda oz (2-3% gacha) miqdori dengiz tubida loyqaga aralashib, unga qoramtir tus bergan. Loyqa ishida orga- nik modda kislorodsiz muxitda anaerob bakteryalar ta'sirida o‘zgargan. Chiqindi jinslar tarkibidagi sapropelning bir necha mln. yillar davomida o‘zgarib neft xosil bo‘lishi laboratorya sinovlarida amaly jixatdan o‘rganilgan. Bunda yer po‘stining 1200-1500 m chukurligidagi organik moddalarning murakkab molekulalari parchalanib, gazsimon, suyuq va kattik uglevodorodlar ajralib chikishi mumkin. Undan ham chuqurroq (3000-4000 m) da jarayon yanada tezlashib, neft xosil bo‘lishining bosh vazifasini vujudga keltirgan va uglevodorodlar maksimal miqdorda ajralib chiqqan.

10. Neft xosil bo‘lishida ta'sir ko‘rsatuvshi faktorlar?

1. Katalitik ta'sir.
2. Radioaktiv elementlar ta'siri.
3. Yuqori xarorat.
4. Yuqori bosim.
5. Mikroorganizmlarning biokimyoviy ta'siri.

Neftni organik qoldiqlardan paydo bo‘lish mexanizmi, bu asosan organik qoldiqlar tarkibidagi kislorod va azotning chikib ketishi natijasidadir. Bu nazarya sapropel va neftning elementar taxlilidan olingan natijalarda (4-jadval) tasdiqlanadi

Elementlar C H O

Sapropel

55
7
38

Neft
86

13
1
11. Neftlar nesha xil sinflanadi va nima uchun?
Neft odatda, qora rangli moysimon, yonuvchan suyuqlik, o‘ziga xos xidi bor. U suvdan biroz engil va suvda erimaydi. Neft asosan uglevodorodlar aralashmasidan iborat bo‘lib, buni tajribada ko‘rish mumkin. U muayyan xaroratlar oralig‘ida xaydaladi, demak neftni bir xil moddadan iborat deb bo‘lmaydi. Neftning asosiy sifatini belgilaydigan narsa bu uning fraksiya tarkibidir. Buni laboratoryada neftni xarorat ostida xaydash usuli bilan aniqlanadi. Avval qaynash darajasi past, molekulyar massasi kichik moddalar xaydaladi, so‘ngra yuqori xaroratda, molekulyar massasi yuqori bo‘lgan moddalar xaydaladi. Atmosfera bosimida xaydalganda neftdan quyidagi fraksiyalar olinadi.
12. Neftning tarkiby qismi?
Neft mahsulotlarining tarkibi asosan: 82÷87% uglerod C; 11,0
÷ 14,5% vodorod H; 0,01 ÷ 5,0% oltingugurt S; 0,001 ÷ 1,8%
kislorod O va azotdan iborat. Massa bo‘yicha uglevodorodlarning
umumiy miqdori 97÷98%ni tashkil etadi.
Uglevodorodlarning tarkibidagi uglerod miqdori C1(metan)
dan C4 (butan)-gacha bo‘lganlari atmosfera bosimida gaz holatda
bo‘ladi. Uglevodorodlarning C5 dan C17 gachasi oddiy sharoitda suyuq holda , C5 dan C9 gachasi kondensat va C10 dan C17 gachasi
neftning asosiy qismini tashkil etadi. Tarkibida C17 dan yuqori
bo‘lgan uglevodorodlar oddiy sharoitda qattiq holdagi modda
bo‘ladi.
Neft mahsulotlari tarkibidagi barcha uglevodorodlarning
kimyoviy strukturasi bo‘yicha quyidagi 3 xil guruhga bo‘linadi:
1. Parafin uglevodorodlar.
2. Naften uglevodorodlar.
3. Aromatik uglevodorodlar
13. Neftning kimyovy sinflanishi nimaga asoslangan?
Neft quyidagi sinflarga ajratiladi:
1. Parafinli.
2. Parafin - naftenli.
3. Naftenli.
4. Parafin - naften - aromatik.
5. Naften - aromatik.
6. Aromatik.

1. Parafinli neftlarning hamma fraksiyalarida ko‘p miqdorda alkanlar bor, benzin fraksiyasida 50% dan kam emas, moy fraksiyasi 20% dan yuqori bo‘lmaydi.

2. Parafin - naftenli neftlarda alkanlar bilan birga sikloalkanlar bor, arenlar miqdori biroz kam, asfalten va smolalar miqdori juda kam.
3. Naftenli neftlarda sikloalkanlarning miqdori ko‘p bo‘lib, 60% ni tashkil qiladi. Bu neftlarda alkanlar miqdori juda kam, smola va asfaltenlar ham cheklangan miqdordadir.
4. Parafin - naften - aromatik neftlarda parafin - naften - aromatik uglevodorodlarning nisbati deyarli tengdir. qattiq parafinlar 4,5% ni, smola va asfaltenlar 10% ni tashkil qiladi.
5. Naften - aromatik neftlarda asosan sikloalkanlar va arenlardan tashkil topgan bo‘lib, ayniqsa, og‘ir fraksiyalarda ularning miqdori ko‘p shu bilan birga alkanlar engil fraksiyada oz miqdorda bo‘ladi. Qattiq parafin miqdori 0,5% dan oshmagan xolda, smola va asfaltenlar 15 - 20% ni tashkil etadi.
6. Aromatik neftning zichligi yuqori bo‘lib, xamma fraksiyalarda arenlarning ko‘p miqdordaligi bilan xarakterlanadi.
14. Neftning kimyovy sinflanishi?
Neft quyidagi sinflarga ajratiladi:
1. Parafinli.
2. Parafin - naftenli.
3. Naftenli.
4. Parafin - naften - aromatik.
5. Naften - aromatik.
6. Aromatik.

1. Parafinli neftlarning hamma fraksiyalarida ko‘p miqdorda alkanlar bor, benzin fraksiyasida 50% dan kam emas, moy fraksiyasi 20% dan yuqori bo‘lmaydi.

2. Parafin - naftenli neftlarda alkanlar bilan birga sikloalkanlar bor, arenlar miqdori biroz kam, asfalten va smolalar miqdori juda kam.
3. Naftenli neftlarda sikloalkanlarning miqdori ko‘p bo‘lib, 60% ni tashkil qiladi. Bu neftlarda alkanlar miqdori juda kam, smola va asfaltenlar ham cheklangan miqdordadir.
4. Parafin - naften - aromatik neftlarda parafin - naften - aromatik uglevodorodlarning nisbati deyarli tengdir. qattiq parafinlar 4,5% ni, smola va asfaltenlar 10% ni tashkil qiladi.
5. Naften - aromatik neftlarda asosan sikloalkanlar va arenlardan tashkil topgan bo‘lib, ayniqsa, og‘ir fraksiyalarda ularning miqdori ko‘p shu bilan birga alkanlar engil fraksiyada oz miqdorda bo‘ladi. Qattiq parafin miqdori 0,5% dan oshmagan xolda, smola va asfaltenlar 15 - 20% ni tashkil etadi.
6. Aromatik neftning zichligi yuqori bo‘lib, xamma fraksiyalarda arenlarning ko‘p miqdordaligi bilan xarakterlanadi.

15. Neftning texnologik sinflanishi?

Neftning texnologik sinflanishi 1967 yildan beri qo‘llaniladi. Neft asosan quyidagi sinflarga ajratiladi; benzindagi reaktiv va dizeldagi oltingugurt miqdoriga qarab, guruxlarga bo‘linadi - asosan moyning miqdoriga qarab podguruxlarga, moylarning yopishqoqligiga qarab turlarga, neftdagi qattiq uglevodorodlar miqdoriga qarab guruxlanadi.

16. Oltingugurtning miqdoriga qarab sinflanishi?

1-sinf kam oltingugurtli neft S < 0 ; 0.51% mass.
Bunda: benzin fraksiyasida S < 0.15%,
reaktiv yoqilg‘ida S < 0.1%,
dizel fraksiyasida S < 0.2% dan oshmasligi kerak.

2-sinf oltingugurtli neft S < 0.51 - 2.0%,

Bunda: benzin fraksiyasida S < 0.15%,
reaktiv yoqilg‘ida S < 0.25%,
dizel fraksiyasi S < 1,0% dan kup emas.

3-sinf yuqori oltingugurtli neft S > 2% dan yuqori,

Bunda: benzin fraksiyasida S < 0.1%,
reaktiv yoqilg‘ida S < 0.25%,
dizel fraksiyasi S < 1,0% .
Hamma neftlarda uglevodorodlar bilan bir qatorda juda ko‘p miqdorda oltingugurt, kislorod va azotli birikmalar bor. Bu elementlarning miqdori neftning yoshiga va paydo bo‘lish davriga bog‘liq. Neftda oltingugurt miqdori 0,02-7,0% bo‘lishi mumkin, kam oltingugurtli neftlarda oltingugurt miqdori 0,004-0,13% bo‘ladi. O‘zbekistondagi neftlar kam oltingugurtli neftlarga kiradi. Chet elda olinadigan neftlarda, masalan: Etselda - 9,6%, Rauel Pointda - 14% oltingugurt bo‘ladi.

17. Neftdagi moy fraksiyasiga ko‘ra sinflanishi?

Moyli distillyatlarning ishlatilish xususiyatini yaxshilash uchun tozalashda selektiv tozalash usulidan foydalaniladi. Ma’lumki, neftdan olinadigan moy fraksiyalarining tarkibi parafinlardan, naftenlardan va aromatik uglevodorodlardan iboratdir. Bular bilan birga har xil chiqindilar - smolasimon birikmalar ham bor. Neft moylari har xil sharoitda ishlaydi. Moylarning sifatiga qo‘yiladigan talablardan biri – moylar issiq va sovuq sharoitlarda o‘z qovushqoqligini o‘zgartirmasligidir. Parafin uglevodorodlar issiq sharoitida o‘zlarining qovushqoqligini pasaytiradi, sovuq sharoitda esa, kristallana boshlaydi. Aromatik uglevodrodlar ham past haroratda amorf holatga o‘tadi. Bular moylarning sifatini yomonlashishiga olib keladi. Naften uglevodrodlar esa, o‘z 28 qovushqoqligini kam o‘zgartiradi. Shu sababli neft fraksiyalaridan sifatli moylar olish uchun fraksiyalar tarkibidagi yuqori molekulali qattiq aromatik va parafin uglevodorodlardan tozalanadi.
18. Neftdagi qattiq parafinlar miqdoriga qarab sinflanishi?
Alкanlar molекulasida S16 dan boshlab qattiq moddalardir — parafinlar,
tsеrеzinlar.
Parafin — to’g’ri zanjirli mеtan qatorining uglеvodorodlarini aralashmasi
bo’lib, qisman tarmoq zanjirli utlеvodorodlar (tsеrеzinlar) va- yonboshida to’g’ri
zanjirga ega bo’lgan aromatiк uglеvodorodlar (arеnlar) juda oz miqdorda
tsiкloalкanlar uchraydi.
Molекula massasi bir хil bo’lgan tsеrеzinlarning suyulish harorati to’g’ri
zanjirli parafinlarniкidan pastroqdir. Suyulish harorati 45°С gacha bo’lgan
parafinlarni — yumshoq, 45 —65°С gacha bo’lganini — o’rtacha va 65°С dan
yuqorisini — qattiq parafin dеymiz.
Qattiq parafinlar nеftlard 7— 12%gacha uchraydi.
Harorat 40°С dan yuqori bo’lganida parafinlar nеftda juda yaхshi eriydi.
Parafinlar nеftdan mayda кristall holatda ajratib olinadi, o’zi bilan birga
smolasimon moddalar va suyuq qismini olib chiqadi.
Yumshoq iarafinlarda arеnlar va tsiкloalкanlar juda oz miqdorda; qattiq
parafinlarda esa nisbatan кo’proq bo’ladi.
Tsеrеzinlar— qattiq alкanlar, asosan tarmoq zanjirlidir.
Tabiatda tsеrеzinlar naftеnli nеftlarni tarкibida qattiq holda uchraydi.
Tsеrеzinlar asosan tog’ vosк — ozекеritdan olinadi. Ular O’rta Osiyoda ham bor.
Tsеrеzinlarning кristallari parafinlarniкiga o’хshash, lекin zichligi va nurni
sindirish кo’rsatкichlari birmuncha yuqoriroq.
Ozекеrit — tog’ mumi to’g’ri va tarmoqlangan zanjirli parafinlar
aralashmasi (iккinchisini miqdori кo’proq) Nеft uzoq vaqt tindirilganida uning tarкibidagi ozекеrit qora cho’кma holida
ajraladi.
19. Xromatografya nima?
Xromatografya deb komponentlarni ikki faza orasida (xarakatlanuvshi va xarakatsiz fazalar) ajaratish va taxlil qilishga aytiladi.
1. Xromatografya turlari va taxlil usullari. Ajratilayotgan organik birikmalar tabiatiga, xossasiga qarab xromatografya quyidagi turlarga bo‘linadi:
1. Adsorbsyalash
2. Taksimlovshi
3. Cho‘ktirish usuli
1.Adsorbsyali xromatografya kationlar adsorbent ustida moddalar xar xil adsorbsyalanish asosida qo‘llaniladi.
2.Taksimlash xromatografyasida ajratiladigan moddaning suyuqlikka yutilishi, eruvchanligini xar xilligiga va ikki faza orasida taqsimlanishga asoslangan.
3.Cho‘ktirish xromatografyasi kimyoviy reaksiyalar natijasida erimaydigan cho‘kmalar xosil qilishga asoslangan.

20. Xromatografya turlari?

Xromatografya deb komponentlarni ikki faza orasida (xarakatlanuvshi va xarakatsiz fazalar) ajaratish va taxlil qilishga aytiladi.
1. Xromatografya turlari va taxlil usullari. Ajratilayotgan organik birikmalar tabiatiga, xossasiga qarab xromatografya quyidagi turlarga bo‘linadi:
1. Adsorbsyalash
2. Taksimlovshi
3. Cho‘ktirish usuli
1.Adsorbsyali xromatografya kationlar adsorbent ustida moddalar xar xil adsorbsyalanish asosida qo‘llaniladi.
2.Taksimlash xromatografyasida ajratiladigan moddaning suyuqlikka yutilishi, eruvchanligini xar xilligiga va ikki faza orasida taqsimlanishga asoslangan.
3.Cho‘ktirish xromatografyasi kimyoviy reaksiyalar natijasida erimaydigan cho‘kmalar xosil qilishga asoslangan.

21. Gaz-suyuqlik xromatografyasi nima?

Gaz-suyuqlik xromatografyasi (GSX) neftkimyo va neftni qayta ishlash soxasida keng qo‘llaniladi, chunki bu usulning quyidagi qulayliklari bor:
1. Yuqori ajratish qobilyatiga ega. Ustunlar samaradorligi 106 nazariy tarelkaga tengdir.
2. Yuqori sezgirlik, moddalarning miqdoriga 10-10 % gacha aniqlik bilan o‘lchaydi.
3. Tez taxlil qilinadi.
4. Taxlil uchun olinadigan moddaning miqdori 0,1mg ni tashkil qiladi.
5. Anik taxlil qiladi o‘rtacha xatolik - 2,5%.
6. Jixozl tuzilishi soddaligi.
Yuqorida ko‘rib utilgan taxlil usullaridan tashkari, neft maxsulotlarini taxlil kilish uchun kuyidagilar qo‘llaniladi.
1.Mass - spektrometrya va xromo-mass-spektrometrya.
2.Ultrabinafsha va infrakizil spektrometrya (IKS), (UF), (IK).
3.Yadro magnitli rezonans (YaMR)va elektron paramagnit rezonans (EPR).
Bu usullar bilan neft maxsulotlarining strukturalari o‘rganiladi.
Gaz xromatograflarida alanga-ionizatsion detektor qo‘llaniladi. Uning katarometrli xromatografyaga nisbatan sezgirligi yuqoridir,
Katarometr - 102.
Alanga ionlanish - 104.

22. Gaz-suyuqlik xromatografyasining qulayliklari? Gaz-suyuqlik xromatografyasi (GSX) neftkimyo va neftni qayta ishlash soxasida keng qo‘llaniladi, chunki bu usulning quyidagi qulayliklari bor:

1. Yuqori ajratish qobilyatiga ega. Ustunlar samaradorligi 106 nazariy tarelkaga tengdir.
2. Yuqori sezgirlik, moddalarning miqdoriga 10-10 % gacha aniqlik bilan o‘lchaydi.
3. Tez taxlil qilinadi.
4. Taxlil uchun olinadigan moddaning miqdori 0,1mg ni tashkil qiladi.
5. Anik taxlil qiladi o‘rtacha xatolik - 2,5%.
6. Jixozl tuzilishi soddaligi.
Yuqorida ko‘rib utilgan taxlil usullaridan tashkari, neft maxsulotlarini taxlil kilish uchun kuyidagilar qo‘llaniladi.
1.Mass - spektrometrya va xromo-mass-spektrometrya.
2.Ultrabinafsha va infrakizil spektrometrya (IKS), (UF), (IK).
3.Yadro magnitli rezonans (YaMR)va elektron paramagnit rezonans (EPR).
Bu usullar bilan neft maxsulotlarining strukturalari o‘rganiladi.
Gaz xromatograflarida alanga-ionizatsion detektor qo‘llaniladi. Uning katarometrli xromatografyaga nisbatan sezgirligi yuqoridir,
Katarometr - 102.
Alanga ionlanish - 104
Gaz-suyuq xromatografyada aralashma tarkibidagi moddalarni uchuvchanligi, molekulalarning geometrik strukturasi va ko‘zg‘almas faza bilan munosabati xisobga olinadi. Selektiv ko‘zg‘almas faza taxlil qilinadigan aralashmalarning taxlil qilinadigan moddaga nisbatan xar xil eruvchanligini ta'minlaydi.

23. Alanga-ionizatsion va katarometrli xromatografyaning farqi?

Gaz xromatograflarida alanga-ionizatsion detektor qo‘llaniladi. Uning katarometrli xromatografyaga nisbatan sezgirligi yuqoridir,
Katarometr - 102.
Alanga ionlanish - 104.

24. Xromatografyada solishtirish o‘lchovchi xajmi nima?

25. Xromatografya usullari?

Xromatografya deb komponentlarni ikki faza orasida (xarakatlanuvshi va xarakatsiz fazalar) ajaratish va taxlil qilishga aytiladi.
1. Xromatografya turlari va taxlil usullari. Ajratilayotgan organik birikmalar tabiatiga,
xossasiga qarab xromatografya quyidagi turlarga bo‘linadi:
1. Adsorbsyalash
2. Taksimlovshi
3. Cho‘ktirish usuli
1.Adsorbsyali xromatografya kationlar adsorbent ustida moddalar xar xil adsorbsyalanish asosida qo‘llaniladi.
2.Taksimlash xromatografyasida ajratiladigan moddaning suyuqlikka yutilishi, eruvchanligini xar xilligiga va ikki faza orasida taqsimlanishga asoslangan.
3.Cho‘ktirish xromatografyasi kimyoviy reaksiyalar natijasida erimaydigan cho‘kmalar xosil qilishga asoslangan.

26. Neftni xaydash nima?

Neftni haydash yoki rektifikatsiya qilish maxsus rektifikatsiya
minoralarida olib boriladi. Bu minoralar balandligi 35–40 m gacha
bo‘lib, uning ichida bir necha qator gorizontal joylashgan teshikli
to‘siqlar – tarelkalari bo‘ladi. Rektifikatsion kolonnalar neft yoki
neft mahsulotlari fraksiyalarining qaynash haroratlariga qarab
ajratish uchun ishlatiladi.
Neftni haydash jarayonida eng yengil neft mahsulotlari
rektifikatsiya minorasining yuqori qismidan olinsa, pastga qarab
yaqinlashgan sari og‘irroq neft mahsulotlari ajratib olinadi.
Ajratib olish jarayoni «rektifikatsiya» deb yuritiladi yoki
boshqacha aytganda rektifikatsiya – suyuq moddalarning
aralashmalarini qaynash harorati bilan bir-biridan farq qiladigan
fraksiyalarga ajratishdir. Rektifikatsion kolonnaga (1.3-rasm)
xomashyo kerakli haroratgacha isitilib, bug‘ va suyuqlik
aralashmasi holida beriladi.
Neft bug‘lari kolonnaga tarelka teshiklaridan o‘tib yuqoriga
ko‘tariladi. Ular yuqoriga ko‘tarilgan sari asta-sekin sovib,
qaynash haroratiga qarab tarelkalarning birortasida suyuqlikka
aylanadi. Bug‘ yuqoriga ko‘tariladi, suyuqlik esa pastga oqib
tushadi. Bug‘lanish va suyuqlanish jarayoni kolonnaning har bir
tarelkasida qaytariladi. Suyuqlik bug‘larning fraksion tarkibi
kolonnaning balandligi bo‘ylab tinmay o‘zgarib turadi: oqib
tushayotgan flegma og‘ir fraksiyalar bilan boyib boradi, bug‘ esa
yuqoriga ko‘tarilgan sari yengillashadi.
Neftni qizdirish davrida uning tarkibidagi yengil uglevodorodlar ma’lum bir haroratda ajralib chiqa boshlaydi. Yengil
uglevodorodlar ma’lum bir haroratda ajralib chiqqani bilan baribir
oz qismi neft tarkibida qolib ketishi mumkin. Shuning uchun uni
yana qaytadan ajratib olishga to‘g‘ri keladi. Buning natijasida bir
jarayon bir necha marta qaytarilishi kerak bo‘ladi.
1.3 -rasm. Rektifikatsiyalash kolonnasi qurilmasining sxemasi.
Haydash jarayoni bir marta, ko‘p marta yo‘li bilan amalga
oshirilishi mumkin. Bir marta bug‘latishda isitish berilgan
haroratgacha olib boriladi va bug‘ sistemadan chiqmasdan turib,
suyuq faza bilan aralashgan holda saqlanadi. Bu usulda (1.4-rasm)
neft nasos (4) orqali issiqlik almashtirgich (1) ga, so‘ngra neft
tindirgichlariga yuboriladi. U yerda suv va loydan tozalanib (2),
pech (3) orqali rektifikatsion kolonna (5) ga yuboriladi.
Ko‘p marta bug‘latishda bir martalik bug‘latish jarayoni ko‘p
marta qaytariladi va har gal hosil bo‘lgan bug‘ sistemadan
chiqarib turiladi. Qurilmaning kamchiligi: neft tarkibida yengil
fraksiya ko‘p bo‘lsa apparatlarda bug‘lanish natijasida bosim ortib
ketishi mumkin, bu apparatlar konstruksiyasini og‘irlashtirib
yuboradi. Qurilmaning afzalligi: pech va ikkinchi kolonnaga katta
og‘irlik tushmaydi.
27. Fraksiyalar deb nimaga aytiladi?
Neft va neft maxsulotlarini taxlil qilishni engillashtirish uchun u molekulalar massasi va kimyoviy tarkibi turlicha bo‘lgan fraksiyalarga ajratiladi.
Neftni fraksiyalarga ajratish uchun kimyoviy va fizik usullar qo‘llaniladi.
Kimyovy usul ajratib olinadigan fraksiyalar reaksiyaga kirishish qobilyatining xar xil bo‘lishiga, xaydab olinayotgan moddalar fraksiyasi tarkibida ularning konsentratsyasining turlicha bo‘lishiga asoslangan.
Neftning fraksiya tarkibi standart jixozda atmosfera bosimida neftni xaydash usuli bilan aniqlanadi. Bu usul 3500C gacha bo‘lgan fraksiya miqdori bilan baxolanadi. (Engler uskunasida fraksiyalarga ajratiladi).
Neft va neft maxsulotlarini fraksiyalarga ajratish uchun Engler uskunasidan foydalaniladi. Bu uskunada asosan 3000C gacha xaydash mumkin. Bundan yuqori xaroratda xaydash maksadga muvofik emas, chunki yuqori xaroratda neft maxsulotlarining parshalanib ketishi kuzatilgan. Bunday xaydash natijasida xosil bo‘lgan fraksiyalarning xajmi yoki og‘irligini ulshash mumkin (laboratorya ishi borligi uchun qisqartiriladi).

28. Neftni atmosfera bosimida xaydash?

Neftning guruh va struktura - guruh tarkibini aniqlash uchun uning ARN-2 jixozida atmosfera bosimida standart fraksiyalarga ajratiladi. BKT-60, 60-95, 95-122, 122-150, 150-2000C. Keyin vakuum ostida olingan qaynash xaroratini atmosfera bosimidagi qaynash xarorati darajasiga tenglashtirish uchun nomogrammalardan foydalaniladi.

29. Qoldiq mazut qachon olinadi?

Ko‘p marta bug‘latish jarayonida (3 marta), neft oldin ma'lum xaroratgacha qizdiriladi, bunda engil benzin olinadi, keyin yana xarorat oshirilib, 3500C gacha bo‘lgan fraksiya olinadi, qolgani mazut deyiladi.
30. Qoldiq gudron qachon olinadi?
Ko‘p marta bug‘latish jarayonida (3 marta), neft oldin ma'lum xaroratgacha qizdiriladi, bunda engil benzin olinadi, keyin yana xarorat oshirilib, 3500C gacha bo‘lgan fraksiya olinadi, qolgani mazut deyiladi. Keyin vakuum ostida xaydab mazutdan surkov moylar olinadi, qoldiq-gudron deyiladi.
31. Neft va uning fraksiyalaridagi geteroatomli birikmalar?
Geteroatomli birikmalar neft fraksiyalarida bir xilda tarkalmagan. Ularning ko‘p qismi og‘ir fraksiyalarda yig‘ilgan, ayniqsa smolali - asfaltenli fraksiyalarda ko‘p. Neftning turlariga karab 400 - 4500C dan yuqori xaroratda haydaladigan fraksiyalar butunlay geteroatomlardan tashkil topgan bo‘ladi. Yangi xosil bo‘lgan neftlarda smolali - asfaltenli fraksiya ko‘p bo‘lganligi uchun geteroatomli uglevodorodlar ularda ko‘p bo‘ladi.
Neftdagi smolali va asfaltenli birikmalar juda murakkab geteroatomli birikmalardir. Ular bir-birlari bilan molekulyar massalari, element tarkibi va to‘yinish darajasi bilan fark qiladi
32. Neft va neft maxsulotlaridagi alkanlar?
Neft mahsulotlari tarkibidagi barcha uglevodorodlarning
kimyoviy strukturasi bo‘yicha quyidagi 3 xil guruhga bo‘linadi:
1. Parafin uglevodorodlar.
2. Naften uglevodorodlar.
3. Aromatik uglevodorodlar.
Parafin uglevodorodlar kimyoviy strukturasiga qarab ikki xil
guruhga bo‘linadi:
- normal-parafin uglevodorodlar:
- izomer-parafin uglevodorodlar.
Normal parafin uglevodorodlarda uglerod va vodorod
atomlari o‘zaro to‘g‘ri zanjir orqali bog‘langan bo‘ladi. Masalan,
oktan C8H18 ning kimyoviy strukturasini ko‘ramiz
Benzin tarkibida normal-parafin uglevodorodlarning bo‘lishi
maqsadga muvofiq emas, chunki bu uglevodorodlar bo‘lgan
yonilg‘i benzinli dvigatelda yomon yonadi va detonatsion
(portlab) yonishni keltirib chiqaradi va benzinning oktan sonini
pasaytirib yuboradi. Natijada dvigatelning quvvati kamayadi,
ishlatilgan gazlar qop-qora tutun ko‘rinishida chiqadi, dvigatelning detallari issiqlik ta’sirida zo‘riqib ishlaydi, klapanlarning
chetlari, porshenlar, svechalarning elektrodlari kuyib, ishdan
chiqishiga olib keladi.
Normal-parafin uglevodorodlar yuqori harorat ta’siriga
beqaror bo‘lib, tez oksidlanishi tufayli dizel yonilg‘isining o‘zo‘zidan alangalanish qobiliyatini oshiradi va alangalanishning
kechikish davri qisqa bo‘ladi. Natijada dvigatel oson yurgizib
yuboriladi. Dvigatel yumshoq va barqaror ishlaydi.
Normal-parafin uglevodorodlarning qotish harorati yuqori
bo‘lgani uchun ular ko‘proq yozgi nav dizel yonilg‘isi va
moylarida ishlatiladi.
Izomer-parafin uglevodorodlar normal-parafin uglevodorodlarning izomerlari hisoblanadi. Ular turli-tuman tarmoqlangan
strukturalar hosil qiladi. Bitta oktanning kimyoviy formulasiga
C8H18 izooktanlar deb ataluvchi 17 xil birikma javob beradi.
Ularning tarkibidagi elementlar bir xil bo‘lsa ham, ular turli xil
tuzilishga ega (molekulalarda atomlar turlicha joylashadi).
Shuning uchun ham ularning kimyoviy va fizikaviy xossalari har
xildir.
Masalan: 17 ta izooktandan biri 2,2,4-trimetilpentan deb
ataluvchi birikma quyidagicha tuzilishiga ega:
Izomer-parafin uglevodorodlar benzin tarkibida qancha ko‘p
bo‘lsa, shuncha yonilg‘i to‘liq yonadi va benzinning detonastiyaga
qarshilik ko‘rsatish qobiliyati yuqori bo‘ladi.
Dizel yonilg‘isi tarkibida esa bu uglevodorodlar qiyin
oksidlanishi tufayli alangalanishning kechikish davrini uzaytirib
yuboradi va natijada dizel dvigateli taqillab ishlaydi. Yonish
kamerasida yonilg‘i ko‘p to‘planadi va katta qismi birdaniga
alangalanadi, bosim keskin ko‘tariladi va dvigateldan o‘ziga xos
taqillangan ovoz eshitiladi, natijada podshipnik vkladishlari,
porshen halqalari yeyiladi. Yonilg‘i sarfi ortadi.
33. Neft va neft maxsulotlaridagi gazsimon alkanlar?
Uglevodorod gazlari tabiy, yo‘ldosh va gaz kondensatili gazlarga bo‘linadi.
Tabiiy gazlar - bu gaz konlaridan qazib olinadigan gazlardir. Ular tarkibi asosan metandan va qisman etan, propan, butan, pentan va azot, vodorod, oltingugurt, kisloroddan tashkil topgan bo‘ladi. Bu gazlar - quruq gazlar deyiladi. Ularda metanning miqdori 93-98%, etan va propan juda kam miqdorda bo‘ladi.
Yo‘ldosh gazlar neft bilan birga qazib olinadi. Bu gazlar yog‘li (moyli) gazlarga kiradi va benzin olishda ishlatiladi.
Neftdan gazlar ajratib olishda - gazofraksiyalash qurilmasida (GFU) quyidagi uglevodorod fraksiyalari olinadi:
1.Etan - piroliz uchun xomashyo.
2.Propan - piroliz uchun xomashyo va suyiltirilgan gaz olinadi.
3.Izobutan - aniqlash uchun xomashyo, sintetik kauchuk olinadi.
4.n- butan - piroliz uchun xomashyo, sintetik kauchuk va suyuq gaz olinadi.
5.Izo-pentan - izopren kauchuk olishda ishlatiladi, yuqori oktanli benzinlar komponenti.
6.Pentan - izomerizatsya jarayoni uchun xomashyo, benzin komponenti, amil spirti olinadi.
Gaz kondensati gazlari - bu gazlar neft konlarida erigan xolda bo‘lib, uning miqdori 10 sm3/sm3 -1000 sm3/sm3 va undan yuqori bo‘ladi. Shurtan, Shodlik konlari shular qatoriga kiradi.
Markaziy Osiyoning tekshirilgan gaz kondensati konlarining asosiy qismini benzin - ligroin fraksiyalari tashkil qiladi (100-2000C fraksiya) yoki tarkibi C7-C13 bo‘ladi. Kondensatning 1000C gacha bo‘lgan qismi 10% dan oshmaydi. Ba'zi gaz kondensatlarida benzol gomologlari 20-30% ni tashkil qiladi va siklogeksanning gomologlari 20-25% bo‘ladi. Gaz kondensatlarining guruh tarkibi parafin - naftenlidir. Markaziy Osiyo gaz kondensatlari uchun xarakterlisi, ularning tarkibida aromatik uglevodorodlarning ko‘pligidir.

34. Gaz kondensatidagi gazlar?

Ikkinchi turdagi gaz kondensati konlaridan chiqadigan gaz, odatdagi gazdan farq qilib, metandan tashqari ko‘p miqdorda (2,0-5,0 % va undan ortiq) S5 va undan yuqori gomologlari mavjud boTadi. Gaz qazib olinayotganda bosimning pasayishi oqibatida ular kondensatga (suyuqlikka) 143 aylanadilar. Gaz kondensati konlaridan ajralib chiqqan gazning tarkibi, kondensatlar ajratib olingandan keyin, «quruq gaz» tarkibiga yaqin boiadi. Uchinchi turdagi neft konlaridan ajratib olinadigan gazlar yo‘ldosh neft gazlari deyiladi. Ushbu gazlar neftda erigan bo‘ladi va ular kondan chiqarib olingandan so‘ng ajralib chiqadi. YoMdosh neft gazlari tarkibi «quruq gazlar» dan keskin farq qilib, unda etan, propan, butanlar va yuqori uglevodorodlar ham boiadi.
35. Neft va uning fraksiyalaridagi suyuq alkanlar?
Neftning yengil fraksiyasidagi uglevodorodlar, C5-C17 uglerod atomlari bo‘lgan alkanlar suyuq bo‘ladi va benzin tarkibiga kiradi. 10 ta neftdan olingan individual uglevodorodlarni taxlil qilish shuni kursatadiki, neftning benzin fraksiyasi asosan oddiy birikmalardan tashkil topgan.
Uzun zanjirli, yon tomon izomerlari yo‘q, shuning uchun ularning oktan soni juda past. 40-50 atrofida bo‘ladi.
Xar xil neftlardan olingan benzinlarni aralash usul bilan taxlil qilinganda 90% uglevodorodlar - alkanlar, sikloalkanlar (C5 - C6) va arenlar ekanligi aniqlangan.
Neftning uglevodorod tarkibini taxlil qilish natijasida, (0,5-4750C) fraksiyasi butandan (C4H10) tri-triakontangacha (C33H68) n - alkanlar ekanligi aniqlandi. (0,50C butanning qaynash xarorati, 4750C - tritriakontanniki) - Spirt va oksil - vitamin konsentratini olish uchun ishlatiladigan parafinlar C10-C18 dizel fraksiyalaridan deparafinizatsya qilib ajratib olinadi.
36. Benzin tarkibidagi alkanlar?
Benzin tarkibida normal-parafin uglevodorodlarning bo‘lishi
maqsadga muvofiq emas, chunki bu uglevodorodlar bo‘lgan
yonilg‘i benzinli dvigatelda yomon yonadi va detonatsion
(portlab) yonishni keltirib chiqaradi va benzinning oktan sonini
pasaytirib yuboradi. Natijada dvigatelning quvvati kamayadi,
ishlatilgan gazlar qop-qora tutun ko‘rinishida chiqadi, dvigatelning detallari issiqlik ta’sirida zo‘riqib ishlaydi, klapanlarning
chetlari, porshenlar, svechalarning elektrodlari kuyib, ishdan
chiqishiga olib keladi.
Izomer-parafin uglevodorodlar benzin tarkibida qancha ko‘p
bo‘lsa, shuncha yonilg‘i to‘liq yonadi va benzinning detonastiyaga
qarshilik ko‘rsatish qobiliyati yuqori bo‘ladi.
37. Qattiq alkanlarga nimalar kiradi?
C18 va undan yuqori bo‘lgan alkanlar oddiy sharoitda qattiq bo‘lib, parafin va serezinlar tarkibiga kiradi.
Qattiq uglevodorodlar-parafin va serezin deb ajratish, ularni xar xil kristallik strukturasi- ga, kimyoviy va fizik xossalariga qarab belgilangan. Bir xil erish xaroratiga ega bo‘lgan serezin parafinga nisbatan katta molekulyar og‘irlikka, yopishqoqlikka va zichikka ega.
Qattiq parafinlar xar xil molekulyar massaga ega bo‘lgan alkanlarning aralashmasidir.
Serezinlar asosan naften uglevodorodlari bo‘lib, molekulalarida normal va izo-yonbosh zanjirlariga egadir.
Qattiq parafinlarning zichligi 0,865-0,940. Eruvchanligi juda kam, serezin bilan parafinlar aralashmasini deyarli ajratib bo‘lmaydi. Serezinlarning parafinlardan farqi- serezin mayda kristall strukturaga ega.

38. Alkanlarning fizik xususyatlari?

1.Fizik xossalari.
1.Alkanlar vodorod bilan to‘yingan, shuning uchun boshqa sinfdagi uglevodorodlarga qaraganda alkanlarning zichligi va nur sindirish kursatkichi kichik;
2.Normal uglevodorodlar molekulasi suyuq fazada zich joylashadi, shuning uchun ularning qaynash xarorati va zichligi yuqori. Tarmoqlangan uglevodorodlarning qaynash xarorati va zichligi past;
3.Qattiq alkanlar kristall xolidadir. Erish xarorati molekulalarning kristall panjara joylashishiga bog‘liq. Qancha simmetrik bo‘lsa, molekulalari kristaliga shuncha ko‘p joylashadi, shuning uchun erish xarorati yuqori bo‘ladi.

39. Neftdagi xalqali alkanlar (sikloalkanlar) ?

Neftdagi organik birikmalar (neftenlar, siklenlar) sikloalkanlar neft tarkibini 25-75% ni tashkil qiladi. Sikloalkanlar neftning hamma fraksiyalarida bor. Ularning miqdori neft fraksiyalarini og‘irligi oshgan sari ortib boradi.
1.Monosiklik sikloalkanlar. Molekulasida 5-8 atom uglerodi bor, sikloalkanlar asosan 1250C gacha bug‘latib olingan fraksiyada bo‘ladi. Neftlarni B.K.X.-1250C fraksiyalari o‘rganilganda, sikloalkanlar fraksiyaning 0,8% dan 13,9% miqdori gacha bo‘lgan. Bu fraksiyada siklopentan qatoridagi uglevodorodlarning miqdori 14,5% dan (Surgut nefti), to 53% gacha (Baku nefti) va siklogeksan uglevodorodlar 14% dan (Surgut nefti) - 36,5% gacha (Baku nefti) bo‘ladi.
2.Polisiklik xalqali alkanlar. Plastikli xalqali alkanlarning ko‘p qismi 4000C dan yuqori fraksiyalarda bo‘ladi. Parafinli neftlarda 400-5500C oralig‘idagi fraksiyalarda xalqali alkanlarning miqdori 70-80% bo‘ladi.
Neftning yuqori fraksiyalaridagi alkanlar bir yoki bir necha xalqadan iborat bo‘lib, yon zanjirlari alkillardan tuzilgan. Bu uglevodorodlar past xaroratda qattiq moddalardir.

40. Xalqali alkanlarning fizik xususiyatlari?

Molekulasida bir xil uglerod atomi bo‘lgan xalqali alkanlarning qaynash xarorati, xuddi shunday massa miqdoriga ega bo‘lgan alken va alkanlarning qaynash xaroratidan yuqori. Bu guruh birikmalarning zichligi n-alkanlar zichligidan yuqori va arenlar zichligidan pastdir.
Fizik va kimyoviy xossalariga qarab xalqali alkanlar quyidagi guruhlarga ajratiladi:
1. Kam siklli (C3-C4),
2. Odatdagi siklli (C5-C6-C7),
3. O‘rta siklli (C8-C12),
4. Katta siklli C12 va undan ko‘p.

41. Xalqali alkanlarning kimyoviy xususiyatlari?

Siklopropan va siklobutan neft tarkibida bo‘lmaydi. Xalqali alkanlarning ko‘p kimyoviy xossalari alkanlarning kimyoviy xossalariga o‘xshashdir. Ular galogenlar va nitrat kislotasi bilan reaksyaga kirishadi, konsentrlangan sulfat kislota umuman C5 va yuqori bo‘lgan xalqali alkanlarni eritmaydi, oleum va xlorsulfon kislota bilan reaksiyaga kirishib, SO2 ajralib chiqadi.
C5 va C6 xalqali alkanlar yetarlicha barqarordir, lekin alyuminy xlorid va bromid ta'sirida alkanlarga o‘xshab izomerlar xosil qiladi. Masalan: siklogeksan 30-800C da metilsiklopentanga aylanadi.
Molekulasida bir xil uglerod atomi bo‘lgan xalqali alkanlarning qaynash xarorati, xuddi shunday massa miqdoriga ega bo‘lgan alken va alkanlarning qaynash xaroratidan yuqori. Bu guruh birikmalarning zichligi n-alkanlar zichligidan yuqori va arenlar zichligidan pastdir.
Fizik va kimyoviy xossalariga qarab xalqali alkanlar quyidagi guruhlarga ajratiladi:
1. Kam siklli (C3-C4),
2. Odatdagi siklli (C5-C6-C7),
3. O‘rta siklli (C8-C12),
4. Katta siklli C12 va undan ko‘p.
42. Neftdagi aromatik uglevodorodlar?
Aralash tuzilishdagi uglevodorodlar (gibridlar) arenlarining miqdori turli neftlarda har xil bo‘lib, 15% dan 50% gacha bo‘ladi arenlarni o‘rtacha miqdori kam parafinli neftlarda 37,4% ni, o‘rtacha parafinli neftlarda 30,6% yuqori parafin neftlarda 20,8% ni tashkil qiladi. Arenlar neftda benzol va uning gomologlari sifatida mavjud. Bulardan tashqari neftda aren gibrid uglevodorodlar - aromatik xalqalar va alkan zanjirlari xamda to‘yingan siklli uglevodorodlar - aralashma tuzilishidagi uglevodorodlar ko‘rinishida ham bo‘ladi.
Benzin fraksiyasida asosan aromatik uglevodorodlardan; toluol, m - ksilol va psevdokumol ko‘pini tashkil qiladi. Tarkibida C9 bo‘lgan benzol gomologlari 180- 2000C fraksiyada bo‘ladi. 230-2750C li fraksiyada asosan C10 va undan ortiq uglerodli aromatik uglevodorodlar bo‘ladi.
Kerosin fraksiyasida naftalin va uning gomologlari bo‘ladi.

43. Arenlarning kimyoviy xossalari?

Arenlar uchun xarakterli reaksiyalar bu elektrofil o‘rin almashish reaksyasidir: nitratlash, sulfirlash, galogenlash, alkillash Fridel - Krafs reaksiyasi bo‘yicha bu reaksiyalar mexanizmi bir xildir.

Nitratlash reaksyasida nitroniy kation elektrofil ro‘lini o‘ynaydi, kislota - asos reaksiyasiga o‘xshaydi. Elektrofil sifatida nitroniy - kationi ishtirok etadi.

HNO3 + 2H2SO4  2HSO4- + N3O+ + NO2+
Sulfirlash reaksiyasida konsentrlangan sulfat kislotasi ionlashuvi SO3 elektrofil reagentlarning oltingugurt atomi yoki SO3X+ xosil bo‘lishi bilan boradi.
2 H2SO4 SO3 + H3O+ + H SO4
H2SO4 + SO3 HSO4- + SO3H+
Galogenlash reaksiyasida kuchli kislotalar yoki Lyuis kislotalari ishtirokida (FeCl3, AlCl3, SnCl4 ...) musbat zaryadlangan galogen ionlari xosil bo‘ladi.

Fridel - Krafs reaksyasi bo‘yicha alkillashda, Lyuis kislotalari katalizator sifatida ishlatilganda Lyuis kislotalari alkil galogenidlar bilan qutblanib, kompleks xosil qilib, ionizatsiyalashgandan keyin karbokation xosil bo‘ladi

RCl + AlCl3  R+8 - Cl … Al-8Cl3  R+ AlCl4
Alkenlar bilan alkillanganda xam karbokation xosil bo‘ladi.

Shundan so‘ng elektrofil XK aromatik uglevodorod molekulasi bilan kompleks xosil qiladi. Bu kompleks ancha barqaror bo‘lgan kompleksgacha izomerlanadi. Buning natijasida aromatik xalqada musbat zaryad xosil bo‘ladi.

Shartli ravishda benzonol ionini shu ko‘rinishda yozish mumkin.
Reaksiyaning oxirigi bosqishi -kompleksidan proton ajralib, arenning o‘rin almashgan molekulasi xosil bo‘ladi.

44.Neft mahsulotlarining olinish usullari

Kondan olingan neft qayta ishlash korxonasiga yuborilishidan
oldin plast suvlari bilan mineral tuzlardan tozalanadi.
Quduqlardan chiqayotgan neft o‘z tarkibida erigan gaz bilan
birga har xil miqdorda qatlam suvi, mexanik moddalar (asosan
qum zarrachalari) ni ham birga olib chiqadi. Shuning uchun neftni
NQIZ ga jo‘natishdan oldin erigan gaz, suv va mexanik
moddalardan tozalash kerak. Gazni neftdan ajratib olish uchun gaz
ajratgichlardan foydalaniladi. Gazni to‘liqroq ajratib olish uchun
ba’zan maxsus isitgichlardan ham foydalaniladi. Isitgichlardan
o‘tgan neftning harorati oshishi natijasida uning tarkibidagi erigan
gaz hamda eng yengil uglevodorodlar ajralib chiqadi va ajratib
olingan gaz gazni qayta ishlash zavodlariga (GQIZ) yoki
to‘g‘ridan to‘g‘ri iste’molchiga jo‘natilishi mumkin. Erigan gaz,
suv va mexanik moddalardan tozalangan neft NQIZ larida qayta
ishlash uchun qabul qilanadi.
Neftni qayta ishlashning fizikaviy va kimyoviy usullari
mavjud.
45.To‘yinmagan uglevodorodlar, kimyoviy formulasi va qachon hosil bo’ladi
To‘yinmagan uglevodorodlar, kimyoviy formulasi: CnH2n,
CnH2n-2.. Neftni qayta ishlash jarayonida ko‘pgina to‘yinmagan

Ali Gr, [11.02.2023 16:34]

uglevodorodlar hosil bo‘ladi. Тo‘yinmagan uglevodorodlar
tarkibidagi qo‘shbog‘ soniga qarab quyidagicha bo‘ladi:
Bitta qo‘shbog‘li - olefinlar: CnH2n, masalan: C4H8 buten
ikkita qo‘shbog‘li - diolefinlar: CnH2n-2 , masalan: C4H6 butadiyen
Н Н Н Н
Н С С С C H
Тo‘yinmagan uglevodorodlar juda bo‘sh bo‘ladi, shu sababli
ular uchun qo‘shbog‘li bog‘lanish joyida uzilib, biriktirib olish
reaksiyasi tez ketadi. Natijada, ular osongina oksidlanib smolalar,
organik kislotalar va boshqa birikmalar hosil qiladi. Тo‘yinmagan
uglevodorodlar har qanday neft mahsulotlarining xossalarini
yomonlashtiradi, shuning uchun ularning yonilg‘ida ham moyda
ham bo‘lishi maqsadga muvofiq emas.
46.Neftni qayta ishlashning fizikaviy usuli
Нефтни қайта ишлашнинг физик усуллари. Лабораторияда нефтни
ҳайдаш йўли билан бирин-кетин фракцияларга ажратиб, нефт
маҳсулотлари олинади.
Бу қурилмада нефтни фракцияларга ажратиб олинади. Нефтни
узлуксиз ишлайдиган найсимон қурилмаларда ҳайдаш усули бундай
камчиликлардан холидир.
Қурилма иккита асосий қурилмадан–нефт қиздириладиган найсимон
печь ва ректификациялаш колоннасидан иборат; бу колоннада нефт
фракцияларга (дистиллятларга) – қайнаш ҳароратларига қараб, айрим
углеводородлар аралашмасига – бензин, лигроин, керосин ва бошқаларга
ажралади.
Найсимон печнинг ичида змеевик шаклидаги узун трубопровод
жойлашган. Печь мазут ёки газ ёқиб қиздирилади. Трубопроводда нефт
320–350 0С гача қиздирилиб, буғ ва суюқлик аралашмаси ҳолида
ректификациялаш колоннасига тушади.
Ректификациялаш колоннаси баландлиги 40 метрли цилиндр
шаклидаги пўлатдан ясалган қурилмадир. Унинг ичида бир неча қатор
горизонтал жойлашган тешикли тўсиқлари – тарелкалари бўлади. Нефт
буғлари колоннага кирганда, тарелка тешикларидан ўтиб юқорига
кўтарилади. Улар юқорига кўтарилган сари секин – аста совиб, қайнаш
ҳароратига қараб тарелкаларнинг бирортасида суюқликка айланади. Оғир
углеводородлар дастлабки тарелкалардаёқ суюқ ҳолга келиб, газойль
фракциясини ҳосил қилади; ундан енгилроқ углеводородлар юқорироқда
йиғилиб, керосин фракциясини ҳосил қилади; ундан юқорида лигроин
фракцияси йиғилади, энг енгил (учувчан) углеводородлар буғ ҳолида
колоннадан чиқиб, бензин ҳосил қилади. Бензиннинг бир қисми яна қайта
колоннага юқори қисмидан берилади, у кўтарилиб келаётган буғларни
совитишга ва суюқликка айланишига ёрдам беради.
Колоннага тушаётган нефтнинг суюқ қисми тарелкалардан пастга
оқиб тушиб, мазут ҳосил қилади. Мазут ушланиб қоладиган осон
буғланувчан углеводородларнинг буғланишини осонлаштириш учун
тушиб келаётган мазутга қарама–қарши йўналишда қиздирилган буғ
берилади.
Ҳосил бўлган фракциялар маълум сатҳларда колоннадан чиқариб
олинади. Сўнгра улар сульфат кислота, ишқор ёрдамида ва бошқа усуллар
47.Neftni qayta ishlashning kimyoviy usuli
Кимёвий усуллари. Нефт ва нефт маҳсулотлари таркибидаги
углеводородларнинг ҳарорат, босим, катализаторлар, кимёвий реагентлар
таъсирида чуқур тузилишвий ўзгартиришга асосланган. Бу усуллар жуда
муҳим нефт маҳсулотларини миқдорини кўпайтириш (масалан, бензин),
нефт маҳсулотларини сифатини ошириш (масалан, бензиннинг октан
сонини ошириш), айрим индивидуал углеводородларни (бензол ва унинг
гомологларини) олиш учун ҳамда кимё саноатининг хом ашёларини
(водород, синтез–газ, ацетелин, алкенлар, диенлар ва бошқаларни) олиш
мақсадида қўлланилади. Санаб ўтилганлар орасида нефт маҳсулотларини
термик ва каталитик крекинглашнинг турли хиллари энг кўп қўлланилади.
Нефт ва нефт маҳсулотларини қайта ишловчи қурилмалар жараён-
нинг узлуксизлигини, асосий маҳсулотнинг юқори унумда чиқишини,
иқтисодий самарадорликни ҳамда катта маҳсулдорликни таъминлаши
керак. Нефтни қайта ишловчи қурилмаларни уч гуруҳга бўлиш мумкин:
– нефт хом ашёсини қиздиришни ва ўзгаришини таъминловчи печлар
ва реакторлар,
– нефт маҳсулотларни бир-биридан ажратиш учун ректификация
колонналари (устунлари),
– иссиқликни бекорга чиқиб кетмаслиги яъни, ундан фойдаланиш
учун (утилизациялаш учун) ҳамда совутиш керак бўлган маҳсулотларни
совутиш учун иссиқлик алмаштириш қурилмалари.
Нефт ва нефт маҳсулотларини физикавий ва кимёвий қайта ишлаш
жараёнлари одатда эндотермик жараён бўлиб, ташқаридан иссиқлик
берилишини талаб қилади. Шу мақсадда қўлланиладиган қурилмалар
иссиқлик бериш, усуллари билан бир-биридан фарқ қилади. Нефт
маҳсулотларини бир-биридан ажратиш турли типдаги ректификация
колонналарида амалга оширилади. Қалпоқли тарелкасимон типдаги
барботажли колонналар кенг тарқалган. Одатда ҳар бир колоннада 30–60
та гача тарелкалари бўлади (улар горизолтал текисликда ўрнатилган
бўлади).
Ҳайдаб ажратиб олинадиган фракцияларнинг қайнаш ҳароратини
пасайтириш учун ҳамда углевородларнинг термик парчаланишини олдини олиш учун кўпинча сув буғи билан ҳайдалади билан аралашмалардан тозаланади. Нефтни қайта ишлаш қурилмаларида,
кўпинча, лигроин ва керосин алоҳида-алоҳида ажратилмайди. Улар
биргаликда лигроин-керосин фракцияси-реактив ёнилғи фракцияси
тарзида йиғиб олинади.
48.Kimyoviy usul necha xil yo‘nalishdan iborat?
Kimyoviy usul 2 xil yo‘nalishdan iborat:
1) Kreking (Parchalash);
2) Reforming (Sifatini yaxshilash).
Kreking – neftning yirik molekulali uglevodorodlarini oson
qaynaydigan maydaroq molekulali uglevodorodlarga parchalashdan iboratdir. Uglevodorodlarning 2–7 MPa bosim ostida va
yuqori haroratda (470°C÷540°C) parchalashga termik kreking
deyiladi. Uglevodorodlarning yuqori haroratda (450°C ÷ 500°C)
va past bosim (0,06÷0,14 MPa) ostida va katalizator yordamida
parchalanishiga katalitik kreking deyiladi.
Termik krekinglash jarayoni 3 xil bo‘ladi:
1. Yuqori bosim (20÷70 atm.) ostida termokrekinglash.
Bu usulda 470÷540°C da nisbatan yengil fraksiyalar
(ligroin)ni qayta ishlab, avtomobil benzinini olish uchun ishlatiladi. Ali Gr,
2. Neft qoldiqlarini past bosimda termokrekinglash (kokslash,
ya’ni struktura o‘zgarishi bilan boradigan haydash jarayoni). Bu
jarayonda neft qoldiqlaridagi asfaltsmola moddalari qattiq holdagi
mahsulot koksda yig‘iladi. Shu bilan birga vodorodga boy bo‘lgan
gazoyl, benzin va gaz hosil bo‘ladi.
3. Suyuq va gaz shaklidagi neft xomashyolarini piroliz qilish.
Bu jarayon termokrekingning qattiq rejimda, olib borilishi bo‘lib,
har xil xomashyodan foydalanish mumkin. Bunda harorat
700÷900°C, bosim esa atmosfera bosimiga yaqin bo‘ladi. Bu
ko‘rsatilgan jarayonlar reaksiya zonasida yuqori haroratni (450°C
÷1200°C gacha) qo‘llash bilan xarakterlanadi. Yuqori harorat
ta’sirida neft xomashyosi parchalanadi (kreking), hosil bo‘lgan
uglevodorod molekulalari zichlashadi.
Тermik kreking benzin tarkibida to‘yinmagan uglevodorodlar
borligi bilan to‘g‘ri haydalgan benzindan farq qiladi hamda oktan
soni 30–40% (68÷70)ga yuqoriroq bo‘ladi, lekin bu benzinni uzoq
vaqt saqlab bo‘lmaydi, chunki vaqt o‘tishi bilan undagi
to‘yinmagan uglevodorodlar oksidlanib smolalar hosil qiladi.
Katalitik kreking jarayonining asosiy vazifasi yuqori sifatli
(oktan soni yuqori bo‘lgan) benzin olishdir. Katalizatorlar sifatida
alyumosilikatlar ishlatiladi. Harorat rejimi (470÷540°C) termokrekingnikiga o‘xshash bo‘lib, lekin reaksiya tezligi yuqori va
olinadigan benzin sifati ham ancha yuqori bo‘ladi.
Kreking usulida neftdan benzin fraksiyalarining ajratib
olinishi 50–60% ni tashkil etadi. Katalitik kreking 450–590°C
haroratda va 0,1–0,2 MPa bosimida katalizatorlar (alyuminosilikatlar va boshqa moddalar) ishtirokida o‘tkaziladi. Bunda
xomashyoni kreking qurilmasidan bir marta o‘tkazishda 40–50%
benzin, 30–40% dizel yonilg‘isi va 10–15% gaz fraksiyalari
olinadi.
Katalitik kreking texnologiyasi termik krekingga nisbatan
takomillashgan bo‘lib, bunda hosil bo‘lgan to‘yinmagan
uglevodorodlarning bir qismi to‘yingan ko‘rinishga o‘tadi. Shu
sababli, bu usulda olingan benzin sifati yuqori bo‘ladi. Тermik
kreking usulida olingan benzinlarni saqlashda turg‘unlik xususiyatini yo‘qotadi va detonatsiyaga chidamliligi pasayad Ali Gr, [11.02.2023 16:01]
2. Neft qoldiqlarini past bosimda termokrekinglash (kokslash,
ya’ni struktura o‘zgarishi bilan boradigan haydash jarayoni). Bu
jarayonda neft qoldiqlaridagi asfaltsmola moddalari qattiq holdagi
mahsulot koksda yig‘iladi. Shu bilan birga vodorodga boy bo‘lgan
gazoyl, benzin va gaz hosil bo‘ladi.
3. Suyuq va gaz shaklidagi neft xomashyolarini piroliz qilish.
Bu jarayon termokrekingning qattiq rejimda, olib borilishi bo‘lib,
har xil xomashyodan foydalanish mumkin. Bunda harorat
700÷900°C, bosim esa atmosfera bosimiga yaqin bo‘ladi. Bu
ko‘rsatilgan jarayonlar reaksiya zonasida yuqori haroratni (450°C
÷1200°C gacha) qo‘llash bilan xarakterlanadi. Yuqori harorat
ta’sirida neft xomashyosi parchalanadi (kreking), hosil bo‘lgan
uglevodorod molekulalari zichlashadi.
Тermik kreking benzin tarkibida to‘yinmagan uglevodorodlar
borligi bilan to‘g‘ri haydalgan benzindan farq qiladi hamda oktan
soni 30–40% (68÷70)ga yuqoriroq bo‘ladi, lekin bu benzinni uzoq
vaqt saqlab bo‘lmaydi, chunki vaqt o‘tishi bilan undagi
to‘yinmagan uglevodorodlar oksidlanib smolalar hosil qiladi.
Katalitik kreking jarayonining asosiy vazifasi yuqori sifatli
(oktan soni yuqori bo‘lgan) benzin olishdir. Katalizatorlar sifatida
alyumosilikatlar ishlatiladi. Harorat rejimi (470÷540°C) termokrekingnikiga o‘xshash bo‘lib, lekin reaksiya tezligi yuqori va
olinadigan benzin sifati ham ancha yuqori bo‘ladi.
Kreking usulida neftdan benzin fraksiyalarining ajratib
olinishi 50–60% ni tashkil etadi. Katalitik kreking 450–590°C
haroratda va 0,1–0,2 MPa bosimida katalizatorlar (alyuminosilikatlar va boshqa moddalar) ishtirokida o‘tkaziladi. Bunda
xomashyoni kreking qurilmasidan bir marta o‘tkazishda 40–50%
benzin, 30–40% dizel yonilg‘isi va 10–15% gaz fraksiyalari
olinadi.
Katalitik kreking texnologiyasi termik krekingga nisbatan
takomillashgan bo‘lib, bunda hosil bo‘lgan to‘yinmagan
uglevodorodlarning bir qismi to‘yingan ko‘rinishga o‘tadi. Shu
sababli, bu usulda olingan benzin sifati yuqori bo‘ladi. Тermik
kreking usulida olingan benzinlarni saqlashda turg‘unlik xususiyatini yo‘qotadi va detonatsiyaga chidamliligi pasayad
Katalitik krekingda yuqori sifatli (oktan soni motor usulida
72÷82) benzin olish imkoniyatini beradi. Katalitik krekingda
parchalanish reaksiyalari bilan birga izomerlanish reaksiyalari,
ya’ni normal tuzilgan zanjirli uglevodorodlarning tarmoqlangan
uglevodorodlarga aylanishi ham kamroq hosil bo‘ladi. Shu
afzalliklari uchun hozirgi vaqtda asosan katalitik krekingdan
foydalaniladi.
Benzin sifatini yaxshilash uchun reforming usulidan foydalaniladi. Bu jarayon ham 2 xil yo‘nalishda bo‘ladi:
- termik reforming;
- katalitik reforming.
Тermik reformingda vodorod ishtirokida (4800C÷5200C haroratda va 3MPa bosim ostida) to‘yinmagan uglevodorodlar
to‘yingan holga o‘tishi bilan benzin sifati yaxshilanadi.
Katalitik reforming natijasida naften va parafin uglevodorodlar aromatik uglevodorodlarga aylantirilib, benzin tarkibidagi aromatik uglevodorodlar miqdori ortadi. Mahsulot sifatida
yuqori oktanli, ya’ni aromatik uglevodorodlari ko‘paygan benzin
olinadi. Katalitik reformingda katalizator sifatida platinadan foydalaniladi. Jarayon 480°C ÷540°C da va 2÷4MPa bosim ostida alumoplatinali katalizatorlar (platforming) ishtirokida olib boriladi.
Bundan tashqari, uglevodorodlarni – katalitik izomerlash
(aromatizatsiyalash) ham yuqori oktanli benzin olish imkonini
beradi. Benzin tarkibidagi yengil normal parafin uglevodorodlarni
(N-pentan, N-geksan) izomerlab oktan soni oshiriladi va yuqori
oktanli benzinga komponent sifatida qo‘shiladi. Reformingdagi
kabi bu jarayon ham alyumoplatina katalizatorlari ishtirokida olib
boriladi.
Uglevodorodlarni aromatizatsiyalash ham yuqori oktanli
benzin olish imkonini beradi. Bunda to‘yinmagan uglevodorodlar
yoki sikloparafinlar aromatik uglevodorodlarga aylanadi.
49.Termik krekinglash jarayoni necha xil bo‘ladi?
Kreking – neftning yirik molekulali uglevodorodlarini oson
qaynaydigan maydaroq molekulali uglevodorodlarga parchalashdan iboratdir. Uglevodorodlarning 2–7 MPa bosim ostida va
yuqori haroratda (470°C÷540°C) parchalashga termik kreking
deyiladi. Uglevodorodlarning yuqori haroratda (450°C ÷ 500°C)
va past bosim (0,06÷0,14 MPa) ostida va katalizator yordamida
parchalanishiga katalitik kreking deyiladi.
Termik krekinglash jarayoni 3 xil bo‘ladi:
1. Yuqori bosim (20÷70 atm.) ostida termokrekinglash.
Bu usulda 470÷540°C da nisbatan yengil fraksiyalar
(ligroin)ni qayta ishlab, avtomobil benzinini olish uchun ishlatiladi.
2.Neft qoldiqlarini past bosimda termokrekinglash (kokslash,
ya’ni struktura o‘zgarishi bilan boradigan haydash jarayoni). Bu
jarayonda neft qoldiqlaridagi asfaltsmola moddalari qattiq holdagi
mahsulot koksda yig‘iladi. Shu bilan birga vodorodga boy bo‘lgan
gazoyl, benzin va gaz hosil bo‘ladi.
3. Suyuq va gaz shaklidagi neft xomashyolarini piroliz qilish.
Bu jarayon termokrekingning qattiq rejimda, olib borilishi bo‘lib,
har xil xomashyodan foydalanish mumkin. Bunda harorat
700÷900°C, bosim esa atmosfera bosimiga yaqin bo‘ladi. Bu
ko‘rsatilgan jarayonlar reaksiya zonasida yuqori haroratni (450°C
÷1200°C gacha) qo‘llash bilan xarakterlanadi. Yuqori harorat
ta’sirida neft xomashyosi parchalanadi (kreking), hosil bo‘lgan
uglevodorod molekulalari zichlashadi.
Тermik kreking benzin tarkibida to‘yinmagan uglevodorodlar
borligi bilan to‘g‘ri haydalgan benzindan farq qiladi hamda oktan
soni 30–40% (68÷70)ga yuqoriroq bo‘ladi, lekin bu benzinni uzoq
vaqt saqlab bo‘lmaydi, chunki vaqt o‘tishi bilan undagi
to‘yinmagan uglevodorodlar oksidlanib smolalar hosil qiladi
50.Benzin sifatini yaxshilash uchun qanday usulidan foydalaniladi?
Benzin sifatini yaxshilash uchun reforming usulidan foydalaniladi. Bu jarayon ham 2 xil yo‘nalishda bo‘ladi:
- termik reforming;
- katalitik reforming.
Тermik reformingda vodorod ishtirokida (4800C÷5200C haroratda va 3MPa bosim ostida) to‘yinmagan uglevodorodlar
to‘yingan holga o‘tishi bilan benzin sifati yaxshilanadi.
Katalitik reforming natijasida naften va parafin uglevodorodlar aromatik uglevodorodlarga aylantirilib, benzin tarkibidagi aromatik uglevodorodlar miqdori ortadi. Mahsulot sifatida
yuqori oktanli, ya’ni aromatik uglevodorodlari ko‘paygan benzin
olinadi. Katalitik reformingda katalizator sifatida platinadan foydalaniladi. Jarayon 480°C ÷540°C da va 2÷4MPa bosim ostida alumoplatinali katalizatorlar (platforming) ishtirokida olib boriladi.
Bundan tashqari, uglevodorodlarni – katalitik izomerlash
(aromatizatsiyalash) ham yuqori oktanli benzin olish imkonini
beradi. Benzin tarkibidagi yengil normal parafin uglevodorodlarni
(N-pentan, N-geksan) izomerlab oktan soni oshiriladi va yuqori
oktanli benzinga komponent sifatida qo‘shiladi. Reformingdagi
kabi bu jarayon ham alyumoplatina katalizatorlari ishtirokida olib
boriladi.
Uglevodorodlarni aromatizatsiyalash ham yuqori oktanli
benzin olish imkonini beradi. Bunda to‘yinmagan uglevodorodlar
yoki sikloparafinlar aromatik uglevodorodlarga aylanadi.
Masalan: geptan va siklogeksanning benzolga aylanishi
51. Neft mahsulotlari tarkibida qanday uglevodorodlar turlari bor?
Neft mahsulotlari tarkibidagi barcha uglevodorodlarning
kimyoviy strukturasi bo‘yicha quyidagi 3 xil guruhga bo‘linadi:
1. Parafin uglevodorodlar.
2. Naften uglevodorodlar.
3. Aromatik uglevodorodlar.
1. Parafin uglevodorodlar, kimyoviy formulasi: CnH2n+2
Parafin uglevodorodlar neftning tarkibida asosan past
haroratda qaynaydigan(yengil) fraksiyalarda ko‘proq bo‘ladi. Bu
uglevodorodlarning birinchi 4 ta vakili 0 OC haroratda va 0,1 MPa
bosim ostida gaz holatida bo‘ladi. Bularga: metan CH4, etan C2H6,
propan C3H8, butan C4H10 kiradi. Parafin uglevodorodlarining
beshinchi vakili pentan C5H12 dan C16H34 vakiligacha suyuq
holatda va C17H36 dan boshlab quyuq holatda bo‘ladi.
Parafin uglevodorodlar kimyoviy strukturasiga qarab ikki xil
guruhga bo‘linadi:
- normal-parafin uglevodorodlar:
- izomer-parafin uglevodorodlar.
Normal parafin uglevodorodlarda uglerod va vodorod
atomlari o‘zaro to‘g‘ri zanjir orqali bog‘langan bo‘ladi. Masalan,
oktan C8H18 ning kimyoviy strukturasini ko‘ramiz: Ali Gr, [11.02.2023 18:26]
Naften uglevodorodlar, kimyoviy formulasi: CnH2n
Bu uglevodorodlar siklik strukturaga ega. Ular parafin
uglevodorodlardan 2 ta vodorod atomi kamligi bilan farq qiladi.
Naften uglevodorodlar parafin va aromatik uglevodorodlar
oralig‘ida turadi, shuning uchun ular benzin tarkibida ham dizel
yonilg‘isi tarkibida ham qoniqarli ishlaydi.
Naften uglevodorodlar quyidagicha strukturaga ega:
siklopentan siklogeksan
Naften uglevodorodlar normal-parafin uglevodorodlarga
qaraganda yuqoriroq haroratda qaynaydi va yuqori haroratda
oksidlanishiga qarshi moyilligi ham kuchli. Naften uglevodorodlarning yengil fraksiyalari qotish harorati past bo‘lganligi
sababli qishki sort dizel yonilg‘isi tarkibining asosiy qismini
tashkil etadi. Naften uglevodorodlarning og‘ir fraksiyalarining

qovushqoqligi va kimyoviy barqarorligi yuqori bo‘lganligi uchun

motor moylarining asosini tashkil etadi.
3. Aromatik uglevodorodlar, kimyoviy formulasi: CnH2n-6,
CnH2n-12
Neftning og‘ir fraksiyalarida murakkab ko‘p halqali aromatik
uglevodorodlar uchraydi.
Benzol Naftalin
Aromatik uglevodorodlar neft tarkibida parafin va naften
uglevodorodlarga nisbatan ozroq miqdorda (5-20%) uchraydi.
Aromatik uglevodorodlarning zichligi parafin va naftenlarga
qaraganda ancha yuqori bo‘lib, ular turli reaksiyalarga oson
kirishadi. Ularning asosiy vakili benzol C6H6 bo‘lib, uning benzin
tarkibida bo‘lishi oktan sonini oshiradi. Lekin bu uglevodorodlarning miqdori chegaralanadi, chunki ular yuqori haroratda
detallarga yopishib, qurum qotishmalarini hosil qiladi.
Aromatik uglevodorodlarning dizel yonilg‘isida kam bo‘lgani
yaxshi, chunki ular dizel yonilg‘isida qiyin oksidlanib, alangalanish vaqtini uzaytirib yuboradi va yonilg‘i chala yonishiga olib
keladi, natijada dvigatel qattiq ishlaydi.
Moylarda esa, bu uglevodorodlar ko‘p qurum hosil bo‘lishiga
olib keladi, shuningdek, harorat pasayganda moylarning qovushqoqligini oshirib yuboradi. Shuning uchun bu uglevodorodlar
moylash materiallarida kam bo‘lgani maqsadga muvofiq.
52. Yonilg‘i va moylarning kimyoviy tarkibi ularning xossalariga qanday ta’sir ko‘rsatadi?
Aramatik uglevadarodlar Moylarda esa, bu uglevodorodlar ko‘p qurum hosil bo‘lishiga
olib keladi, shuningdek, harorat pasayganda moylarning qovushqoqligini oshirib yuboradi. Shuning uchun bu uglevodorodlar
moylash materiallarida kam bo‘lgani maqsadga muvofiq.
Moyli distillyatlarning ishlatilish xususiyatini yaxshilash
uchun tozalashda selektiv tozalash usulidan foydalaniladi.
Ma’lumki, neftdan olinadigan moy fraksiyalarining tarkibi
parafinlardan, naftenlardan va aromatik uglevodorodlardan
iboratdir. Bular bilan birga har xil chiqindilar - smolasimon
birikmalar ham bor.
Neft moylari har xil sharoitda ishlaydi. Moylarning sifatiga
qo‘yiladigan talablardan biri – moylar issiq va sovuq sharoitlarda
o‘z qovushqoqligini o‘zgartirmasligidir. Parafin uglevodorodlar
issiq sharoitida o‘zlarining qovushqoqligini pasaytiradi, sovuq
sharoitda esa, kristallana boshlaydi. Aromatik uglevodrodlar ham
past haroratda amorf holatga o‘tadi. Bular moylarning sifatini
yomonlashishiga olib keladi. Naften uglevodrodlar esa, o‘z
qovushqoqligini kam o‘zgartiradi. Shu sababli neft fraksiyalaridan
sifatli moylar olish uchun fraksiyalar tarkibidagi yuqori molekulali
qattiq aromatik va parafin uglevodorodlardan tozalanadi.
53.Nima uchun neft mahsulotlari tarkibida oltingugurtli va kislorodli birikmalarning bo‘lishi maqsadga muvofiq emas?

Neft mahsulotlari tarkibida, shuningdek, 1–3% atrofida -

kislorodli, azotli va oltingugurtli birikmalar ham bo‘ladi. Bu
birikmalar avtomobil yonilg‘ilari va moylari sifatini yomonlashtiradi.
Kislorodli birikmalar (0,005–0,35% O) – neft mahsulotlarining yuqori fraksiyalarida(kerosindan boshlab) bo‘ladi.
Ularning miqdori 0,35% dan oshmaydi. Bu birikmalar asosan har
xil kislotalar ko‘rinishida bo‘lib, ular detallarning korroziyalanishini oshiradi va neftda smolali-asfalt moddalarning hosil
bo‘lishiga olib keladi.

Azotli birikmalar (0,001-1,8 % N) - neft mahsulotlari

tarkibida deyarli juda kam miqdorda bo‘lib, issiq detallarda qurum
va lok paydo bo‘lishini ko‘paytiradi .
Oltingugurtli birikmalar - neft mahsulotlarining tarkibida
ko‘p miqdorda bo‘lishi – detallarning korroziyalanishini oshiradi,
ularning miqdori: benzinda - 0,15  0,2% dan dizel yonilg‘isida -
0,2  0,4 dan oshmasligi kerak.
Yonilg‘i tarkibidagi oltingugurt yonish jarayonida suv bilan
birikib, kislotaga aylanadi va dvigatel detallarini yeyilishiga olib
keladi. Dvigatel detallarining yeyilish tezligi yonilg‘idagi
oltingugurt miqdoriga bog‘liq. Yonilg‘i tarkibidagi oltingugurt
miqdori 0,2% dan 0,5% gacha ko‘payganda yeyilish miqdori
25–35% ga ortadi (
54. Yonilg‘i va moylar qanday olinadi?
Motor yoqilg‘isi va moylariga, bitum va koksga, mazut va suyo‘itirilgan gazga tez sur'atlar bilan o‘sib borayotgan extiyoj neftni qayta ishlash va neft - kimyo sanoati oldiga neft maxsulotlarini ishlab chiqarish xajmini, ularning sifatini yaxshilash va ishlab chiqarish samaradorligini oshirish yuzasidan va respublikaning neft maxsulotlariga bo‘lgan extiyojini ichki rezervlar xisobiga oshirish yuzasidan ulkan vazifalar qo‘ymoqda.
Respublika neftni qayta ishlash sanoati shu extiyojlarni hozircha to‘la qondirmoqda. Yaqin vaqtgacha O‘zbekistonga motor yoqilg‘isining 69% i boshqa davlatlardan keltirilar edi. Yaqin yillar ishida O‘zbekistonda asosiy neft maxsulotlari ishlab chiqarish iste'mol xajmi darajasida ko‘payib bordi. Xozirgi kunda Farg‘ona va Oltiariq neftni qayta ishlash zavodlarida yiliga 8,6 mln. tonna neft qayta ishlanmoqda. 1996-yilda Buxoro NQIZ ishga tushdi /5 mln. tonna/ va respublika o‘zining extiyojini to‘la qondira boshladi. Yaqin yillar ishida Farg‘ona NQIZ mavjud quvvatlardan to‘la foydalanish xisobiga Markazy Osiyoni moylash materiallari bilan ta'minlaydi. Neft bitum ishlab chiqarish 1,5 baravar, neftni qayta ishlashning umumiy xajmida ikkilamchi jarayonlar salmog‘i 1,5 baravar ortadi. Xomashyoni katalitik krekinglash xajmi ikki baravar ko‘paydi. Gidrokreking jarayonlari joriy etildi. Neft kimyosi rivojlantirilmoqda.

55. Neft tarkibiga uglevodorodlarning qanday sinflari kiradi?

Neft mahsulotlari tarkibida, shuningdek, 1–3% atrofida -
kislorodli, azotli va oltingugurtli birikmalar ham bo‘ladi. Bu
birikmalar avtomobil yonilg‘ilari va moylari sifatini yomonlashtiradi.
Kislorodli birikmalar (0,005–0,35% O) – neft mahsulotlarining yuqori fraksiyalarida(kerosindan boshlab) bo‘ladi.
Ularning miqdori 0,35% dan oshmaydi. Bu birikmalar asosan har
xil kislotalar ko‘rinishida bo‘lib, ular detallarning korroziyalanishini oshiradi va neftda smolali-asfalt moddalarning hosil
bo‘lishiga olib keladi.

Azotli birikmalar (0,001-1,8 % N) - neft mahsulotlari

tarkibida deyarli juda kam miqdorda bo‘lib, issiq detallarda qurum
va lok paydo bo‘lishini ko‘paytiradi .
Oltingugurtli birikmalar - neft mahsulotlarining tarkibida
ko‘p miqdorda bo‘lishi – detallarning korroziyalanishini oshiradi,
ularning miqdori: benzinda - 0,15  0,2% dan dizel yonilg‘isida -
0,2  0,4 dan oshmasligi kerak.
Yonilg‘i tarkibidagi oltingugurt yonish jarayonida suv bilan
birikib, kislotaga aylanadi va dvigatel detallarini yeyilishiga olib
keladi. Dvigatel detallarining yeyilish tezligi yonilg‘idagi
oltingugurt miqdoriga bog‘liq. Yonilg‘i tarkibidagi oltingugurt
miqdori 0,2% dan 0,5% gacha ko‘payganda yeyilish miqdori
25–35% ga ortadi (
56 .Neftni qayta ishlashning qanday kimyoviy usullari mavjud?
Kimyoviy usul 2 xil yo‘nalishdan iborat:
1) Kreking (Parchalash);
2) Reforming (Sifatini yaxshilash).
Kreking – neftning yirik molekulali uglevodorodlarini oson
qaynaydigan maydaroq molekulali uglevodorodlarga parchalashdan iboratdir. Uglevodorodlarning 2–7 MPa bosim ostida va
yuqori haroratda (470°C÷540°C) parchalashga termik kreking
deyiladi. Uglevodorodlarning yuqori haroratda (450°C ÷ 500°C)
va past bosim (0,06÷0,14 MPa) ostida va katalizator yordamida
parchalanishiga katalitik kreking deyiladi.
Termik krekinglash jarayoni 3 xil bo‘ladi:
1. Yuqori bosim (20÷70 atm.) ostida termokrekinglash.
Bu usulda 470÷540°C da nisbatan yengil fraksiyalar
(ligroin)ni qayta ishlab, avtomobil benzinini olish uchun ishlatiladi.

2. Neft qoldiqlarini past bosimda termokrekinglash (kokslash,

ya’ni struktura o‘zgarishi bilan boradigan haydash jarayoni). Bu
jarayonda neft qoldiqlaridagi asfaltsmola moddalari qattiq holdagi
mahsulot koksda yig‘iladi. Shu bilan birga vodorodga boy bo‘lgan
gazoyl, benzin va gaz hosil bo‘ladi.
3. Suyuq va gaz shaklidagi neft xomashyolarini piroliz qilish.
Bu jarayon termokrekingning qattiq rejimda, olib borilishi bo‘lib,
har xil xomashyodan foydalanish mumkin. Bunda harorat
700÷900°C, bosim esa atmosfera bosimiga yaqin bo‘ladi. Bu
ko‘rsatilgan jarayonlar reaksiya zonasida yuqori haroratni (450°C
÷1200°C gacha) qo‘llash bilan xarakterlanadi. Yuqori harorat
ta’sirida neft xomashyosi parchalanadi (kreking), hosil bo‘lgan
uglevodorod molekulalari zichlashadi.
Тermik kreking benzin tarkibida to‘yinmagan uglevodorodlar
borligi bilan to‘g‘ri haydalgan benzindan farq qiladi hamda oktan
soni 30–40% (68÷70)ga yuqoriroq bo‘ladi, lekin bu benzinni uzoq
vaqt saqlab bo‘lmaydi, chunki vaqt o‘tishi bilan undagi
to‘yinmagan uglevodorodlar oksidlanib smolalar hosil qiladi.
Katalitik kreking jarayonining asosiy vazifasi yuqori sifatli
(oktan soni yuqori bo‘lgan) benzin olishdir. Katalizatorlar sifatida
alyumosilikatlar ishlatiladi. Harorat rejimi (470÷540°C) termokrekingnikiga o‘xshash bo‘lib, lekin reaksiya tezligi yuqori va
olinadigan benzin sifati ham ancha yuqori bo‘ladi.
Kreking usulida neftdan benzin fraksiyalarining ajratib
olinishi 50–60% ni tashkil etadi. Katalitik kreking 450–590°C
haroratda va 0,1–0,2 MPa bosimida katalizatorlar (alyuminosilikatlar va boshqa moddalar) ishtirokida o‘tkaziladi. Bunda
xomashyoni kreking qurilmasidan bir marta o‘tkazishda 40–50%
benzin, 30–40% dizel yonilg‘isi va 10–15% gaz fraksiyalari
olinadi.
Katalitik kreking texnologiyasi termik krekingga nisbatan
takomillashgan bo‘lib, bunda hosil bo‘lgan to‘yinmagan
uglevodorodlarning bir qismi to‘yingan ko‘rinishga o‘tadi. Shu
sababli, bu usulda olingan benzin sifati yuqori bo‘ladi. Тermik kreking usulida olingan benzinlarni saqlashda turg‘unlik xususiyatini yo‘qotadi va detonatsiyaga chidamliligi pasayad

Katalitik krekingda yuqori sifatli (oktan soni motor usulida

72÷82) benzin olish imkoniyatini beradi. Katalitik krekingda
parchalanish reaksiyalari bilan birga izomerlanish reaksiyalari,
ya’ni normal tuzilgan zanjirli uglevodorodlarning tarmoqlangan
uglevodorodlarga aylanishi ham kamroq hosil bo‘ladi. Shu
afzalliklari uchun hozirgi vaqtda asosan katalitik krekingdan
foydalaniladi.

Benzin sifatini yaxshilash uchun reforming usulidan foydalaniladi. Bu jarayon ham 2 xil yo‘nalishda bo‘ladi:

- termik reforming;
- katalitik reforming.
Тermik reformingda vodorod ishtirokida (4800C÷5200C haroratda va 3MPa bosim ostida) to‘yinmagan uglevodorodlar
to‘yingan holga o‘tishi bilan benzin sifati yaxshilanadi.
Katalitik reforming natijasida naften va parafin uglevodorodlar aromatik uglevodorodlarga aylantirilib, benzin tarkibidagi aromatik uglevodorodlar miqdori ortadi. Mahsulot sifatida
yuqori oktanli, ya’ni aromatik uglevodorodlari ko‘paygan benzin
olinadi. Katalitik reformingda katalizator sifatida platinadan foydalaniladi. Jarayon 480°C ÷540°C da va 2÷4MPa bosim ostida alumoplatinali katalizatorlar (platforming) ishtirokida olib boriladi.
Bundan tashqari, uglevodorodlarni – katalitik izomerlash
(aromatizatsiyalash) ham yuqori oktanli benzin olish imkonini
beradi. Benzin tarkibidagi yengil normal parafin uglevodorodlarni
(N-pentan, N-geksan) izomerlab oktan soni oshiriladi va yuqori
oktanli benzinga komponent sifatida qo‘shiladi. Reformingdagi
kabi bu jarayon ham alyumoplatina katalizatorlari ishtirokida olib
boriladi.
Uglevodorodlarni aromatizatsiyalash ham yuqori oktanli
benzin olish imkonini beradi. Bunda to‘yinmagan uglevodorodlar
yoki sikloparafinlar aromatik uglevodorodlarga aylanadi.
57. Gazsimon yonilg‘ilarning avtomobillarda ishlatishida afzalliklari va kamchiliklari nimalardan iborat?
Gazsimon yonilg‘ilarning asosiy kamchiliklari, ularning
portlovchanligidadir. Agar xavfsizlik texnikasi hamda yong‘inga
qarshi xavfsizlik qoidalariga rioya qilinsa, shuningdek, tavsiya
qilingan tadbirlar bajarilsa, gaz qurilmalaridan ishonchli va
xavfsiz foydalanish mumkin
Avtomobillarda barcha mavsumlarda ishlatilishga mo‘ljallangan siqilgan gaz tarkibida kamida 90% metan, ko‘pi bilan 4% etan, oz miqdorda yonuvchi boshqa
uglevodorod gazlari: uglerod oksidi 1% gacha, kislorod 1% gacha,
azot ko‘pi bilan 5% bo‘lishi kerak.
Gaz tarkibidagi zararli aralashmalarning miqdori, siqilgan
havo tarkibida cheklangan miqdorda bo‘ladi: vodorod sulfidi
2 g/100m3 dan, mexanik aralashmalar 0,1 g/100 m3
dan ortiq bo‘lmasligi kerak, juda oz miqdorda nam bo‘lishi mumkin.
Qazilma boyliklardagi tabiiy gazlar tarkibida 82–98 % metan,
6 % gacha etan, 1,5 % gacha propan va 1 % gacha butan bo‘ladi.
Neft konlaridagi gazlarda esa 40–82 % metan hamda 4–20 % etan
va propan bo‘ladi.
58. Siqilgan gaz nima, uning tarkibi, xossalari qanday?
Avtomobil dvigatellari uchun gazsimon yonilg’i, siqilgan yoki suyultirilgan holatlarda ishlatliadi. Metan 20 MPa bosimgacha siqiladi va qalin devorli ballonlarda saqlanadi. Etan, propan va butan 1,6 MPa bosimda suyuq holatga o'tadi va ular ham shu ko'rinishda ballonlarda saqlanadi.

Gaz-havo aralashmasining detonatsiyaga turg'unligi, benzin-havo aralashmasiga qaraganda yuqori bo'ladi. Bu esa dvigatelning siqish darajasini oshirish va iqtisodiy ko'rsatkichlarini yaxshilashga imkon beradi. Gazli dvigateilarda aralashma deyarli to'liq yonadi va ishlatilgan gazlarning zaharliligi ancha past bo'lganligidan atrof-muhit kam zararlanadi.

Gazlarning qo’llarulishi porshen va gilza devorlaridan moy pardasining yuvilib ketishiga barham beradi, yonish kameralarida qurum hosil bo'lishini kamaytiradi, benzin bug'lari bo'lmaganligi uchun silindr gilzalarining devorlaridagi moy kuyib ketmaydi, natijada dvigatelning ishlash muddati va moy almashtirish davri 1.5-2 martaga uzayadi.

Biroq, gaz ballonli avtomobiliarda ta'minlash tizimi murakkab, yong'in va portlash xavfsizligiga qo'yiladigan talablar esa yuqori bo'ladi. Gaz havo bilan aralashganda benzinga nishatan ko'p hajmni egallagani uchun gazli dvigatellarning quvvati karburatorli dvigatelga qaraganda 10-20 foiz kam bo'ladi. Gaz ballonli uskunalarning katta vazni tufayli avtomobil o'zining yuk ko'taruvchanlik imkoniyatining bir qismini yo'qotadi.

Siqilgan yoki suyultirilgan gazlarda ishlovchi dvigatellar, asosan, karburatorli dvigatellar bazasida yaratiladi. Buning uchun karburatorli dvigatel maxsus gaz apparatlari va ballonlari bilan jihozlanadi. Shu bilan birga benzinda ishlash qobiliyatini ham saqlaydi. Bu holatda oktanlar soni 100 birlikdan yuqori bo'lgan gazlarning detonatsiyaga turg'unligi yuqoriligidan unumli darajada foydalarulmaydi, chunki dvi­gatelning siqish darajasi, gazga qaraganda ancha oz bo'lgan benzindagi oktanlar soniga muvofiq tanlanadi.

59. Suyultirilgan gazlarning tarkibi va xossalari qanday?
Kommunal-maishiy maqsadda ishlatiladigan uglevodorodli suyuqlantirilgan gazlar neftni birlamchi haydash, katalitik kreking. gazfraksionirlash, katalitik riforminglarda olingan propan va butan asosida ishlab chiqariladi. Sanoat tomonidan C3 uglevodorodlaming miqdori 75 % dan kam bo‘lmagan texnik qishgi propan va butanning aralashmasi (APBTQ), C4 uglevodorodlarining miqdori 60 % dan ko‘p bo'lmagan propan va butanning yozgi aralashmasi (APBTYO) hamda butan va butilenlaming miqdori 60 % kam boMmagan texnik butan (ТВ) ishlab chiqarilmoqda
60.Siqilgan gazlar suyultirilgan neft gazlariga nisbatan qanday afzalliklarga ega?
Siqilgan gazlar suyultirilgan neft gazlariga nisbatan quyidagi
afzalliklarga ega:
- ancha xavfsiz,
- havodan yengil bo‘lganligi uchun chiqayotgan gaz uchib
ketadi;
- arzon;
- tabiatda zaxirasi ko‘p;
- chiqindi gazlari ekologik toza va h.k.
Siqilgan gazlar normal haroratda, hatto yuqori bosimda ham
gaz holatini saqlaydi. Suyuq holatga minus 82°C dan past
haroratda va 4,5 MPa bosimda o‘tadi.
61.Parafinli neftlarda necha % alkanlar bor, moyo fraksiyasi – chi?
Parafinli neftlarning hamma fraksiyalarida ko‘p miqdorda alkanlar bor, benzin fraksiyasida 50% dan kam emas, moy fraksiyasi 20% dan yuqori bo‘lmaydi.
Parafin - naftenli neftlarda alkanlar bilan birga sikloalkanlar bor, arenlar miqdori biroz kam, asfalten va smolalar miqdori juda kam.

62.Alkanlarni neftdagi miqdari.

Alkanlarning neftdagi umumiy miqdori 25-30% ni tashkil qiladi. Neftda erigan uglevodorodlarni xisobga olganda alkanlarning umumy miqdori 40-50% ga boradi, ba'zi bir neftlarda 50-70% gacha boradi. Lekin 10-15% alkanli neftlar xam uchraydi. Alkanlarga boy neftlarga Mang‘ishloq, Romashkin, Tuymazi, Farg‘ona va boshqa neft konlari kiradi. Neftning o‘rtacha molekulyar og‘irligi oshishi bilan uning tarkibidagi alkanlar miqdori kamayadi, 200-3000C oralig‘ida xaydab olingan fraksiyada 5-19% arenlar bo‘ladi.
Alkanlarning neftdagi miqdori neft konlariga bog‘liq. Masalan: Mang‘ishloq neftida 3000C gacha bo‘lgan fraksiyada alkanlar miqdori - 88% ga boradi. Sibir neftida 52-71% Tatariston neftida 55%, Baku neftida -30--40%. Neft yuqori xaroratda qaynaydigan fraksiyalarda alkanlar qattiq xolatda - parafin va kisman serezin xolida bo‘ladi. Naftenli neftlarda 75% gacha izo-strukturali alkanlar bo‘ladi.
63.Xromotagrafik taxlil usulining aniqlik darajasi
Yuqorida ko‘rib utilgan taxlil usullaridan tashkari, neft maxsulotlarini taxlil kilish uchun kuyidagilar qo‘llaniladi.
1.Mass - spektrometrya va xromo-mass-spektrometrya.
2.Ultrabinafsha va infrakizil spektrometrya (IKS), (UF), (IK).
3.Yadro magnitli rezonans (YaMR)va elektron paramagnit rezonans (EPR).
Bu usullar bilan neft maxsulotlarining strukturalari o‘rganiladi.
Gaz xromatograflarida alanga-ionizatsion detektor qo‘llaniladi. Uning katarometrli xromatografyaga nisbatan sezgirligi yuqoridir,
Katarometr - 102.
Alanga ionlanish - 104.
Gaz-suyuq xromatografyada aralashma tarkibidagi moddalarni uchuvchanligi, molekulalarning geometrik strukturasi va ko‘zg‘almas faza bilan munosabati xisobga olinadi. Selektiv ko‘zg‘almas faza taxlil qilinadigan aralashmalarning taxlil qilinadigan moddaga nisbatan xar xil eruvchanligini ta'minlaydi.
Moddaning ustunga beriladigan vaqtidan boshlab cho‘qqining maksimal chiqish vaqtigacha bo‘lgan vaqt ushlab turish vaqti (tR) moddaning gaz fazasida bo‘lgan vaqti va molekulaning yutilgan xolatidagi (t'R) vaqtidan tashkil topgan. Ustunning xaqiqiy ushlab turish kobilyati quydagi formula bilan aniqlanadi.

64.Naftenli neftlarda sikloalkanlarni miqdori qancha?

Naftenli neftlarda sikloalkanlarning miqdori ko‘p bo‘lib, 60% ni tashkil qiladi. Bu neftlarda alkanlar miqdori juda kam, smola va asfaltenlar ham cheklangan miqdordadir
Bu uglevodorodlar siklik strukturaga ega. Ular parafin
uglevodorodlardan 2 ta vodorod atomi kamligi bilan farq qiladi.
Naften uglevodorodlar parafin va aromatik uglevodorodlar
oralig‘ida turadi, shuning uchun ular benzin tarkibida ham dizel
yonilg‘isi tarkibida ham qoniqarli ishlaydi.
Naften uglevodorodlar quyidagicha strukturaga ega:
siklopentan siklogeksan
Naften uglevodorodlar normal-parafin uglevodorodlarga
qaraganda yuqoriroq haroratda qaynaydi va yuqori haroratda
oksidlanishiga qarshi moyilligi ham kuchli. Naften uglevodorodlarning yengil fraksiyalari qotish harorati past bo‘lganligi
sababli qishki sort dizel yonilg‘isi tarkibining asosiy qismini
tashkil etadi. Naften uglevodorodlarning og‘ir fraksiyalarining qovushqoqligi va kimyoviy barqarorligi yuqori bo‘lganligi uchun
motor moylarining asosini tashkil etadi.
65.Gaz-suyuqlik xromotografiya. Ishlash prinsipi.
Gaz-suyuq xromatografyada aralashma tarkibidagi moddalarni uchuvchanligi, molekulalarning geometrik strukturasi va ko‘zg‘almas faza bilan munosabati xisobga olinadi. Selektiv ko‘zg‘almas faza taxlil qilinadigan aralashmalarning taxlil qilinadigan moddaga nisbatan xar xil eruvchanligini ta'minlaydi.
Moddaning ustunga beriladigan vaqtidan boshlab cho‘qqining maksimal chiqish vaqtigacha bo‘lgan vaqt ushlab turish vaqti (tR) moddaning gaz fazasida bo‘lgan vaqti va molekulaning yutilgan xolatidagi (t'R) vaqtidan tashkil topgan. Ustunning xaqiqiy ushlab turish kobilyati quydagi formula bilan aniqlanadi.

66.Respublikada neftni qayta ishlash sanoatining rivojlanishi?

Respublikamizda qazib chiqarilgan neft yuqori sifatli bo‘lib, engil, parafinli, yuqori oktanli, benzinda oltingugurt miqdori kamdir. Neftni qazib chiqarish sanoati tez sur’atlar bilan rivojlana bordi. Farg‘ona vodiysida Polvontosh, Janubiy Olamushuk, Shaxrixon - Xujaobod neft konlari ishga tushirildi. 1950-yilga kelib O‘zbekistonda neft chiqarish 1 mln. 342000 tonnaga yetdi. Neft qazib chiqarishning ko‘payishi sanoat, transport va qishloq xo‘jaligining rivojlanishi neftni qayta ishlash sanoati oldiga quvvatini oshirish, neftni qayta ishlash jarayonini tezlashtirish, maxsulot xilini ko‘paytirish va sifatini yaxshilash talabini qo‘ydi.
Motor yoqilg‘isi va moylariga, bitum va koksga, mazut va suyo‘itirilgan gazga tez sur'atlar bilan o‘sib borayotgan extiyoj neftni qayta ishlash va neft - kimyo sanoati oldiga neft maxsulotlarini ishlab chiqarish xajmini, ularning sifatini yaxshilash va ishlab chiqarish samaradorligini oshirish yuzasidan va respublikaning neft maxsulotlariga bo‘lgan extiyojini ichki rezervlar xisobiga oshirish yuzasidan ulkan vazifalar qo‘ymoqda.
Respublika neftni qayta ishlash sanoati shu extiyojlarni hozircha to‘la qondirmoqda. Yaqin vaqtgacha O‘zbekistonga motor yoqilg‘isining 69% i boshqa davlatlardan keltirilar edi. Yaqin yillar ishida O‘zbekistonda asosiy neft maxsulotlari ishlab chiqarish iste'mol xajmi darajasida ko‘payib bordi. Xozirgi kunda Farg‘ona va Oltiariq neftni qayta ishlash zavodlarida yiliga 8,6 mln. tonna neft qayta ishlanmoqda. 1996-yilda Buxoro NQIZ ishga tushdi /5 mln. tonna/ va respublika o‘zining extiyojini to‘la qondira boshladi. Yaqin yillar ishida Farg‘ona NQIZ mavjud quvvatlardan to‘la foydalanish xisobiga Markazy Osiyoni moylash materiallari bilan ta'minlaydi. Neft bitum ishlab chiqarish 1,5 baravar, neftni qayta ishlashning umumiy xajmida ikkilamchi jarayonlar salmog‘i 1,5 baravar ortadi. Xomashyoni katalitik krekinglash xajmi ikki baravar ko‘paydi. Gidrokreking jarayonlari joriy etildi. Neft kimyosi rivojlantirilmoqda.
2012-yilga kelib Uzbekistonning asosiy shaharlari; Toshkent, Andijon, Buxoro, Farg‘ona va Samarkanddagi avtomobillar etil eritmasi (to‘rt etil qurg‘oshin) qo‘shilmagan benzindan foydalanishadi, degan umiddamiz.
2014-yilgacha respublika shahar va qishloqlarining 78% i gazlashtirildi, kolganlari xam gazlashtirilmokda.
67.Gazokondensatlar nima.Xususiyatlari?
Gaz kondensatlari - tabiiy gazning yoʻlakay, rangsiz, tiniq, harakatchan turli uglevodorodlar aralashmasi; metan qatori (alifatik), aromatik (atsiklik) va naftenin (alitsiklik) tizimli tarkibga ega. Tabiiy gaz konlarining deyarli 60— 70% i G. k. boʻlib, ularning tizim tar-kiblari konning parametrlariga (T, R va b.) bogʻliq. Gaz konlarining chuqurligi (150–5500 m), gaz harakati, bosimi, mazkur konning holatiga qarab G. k. uglevodorodlari ushbu kon gazi bilan turli nisbatda fazaviy muvozanatda boʻladi. Demak, G. k. gaz quduqlaridan gazga nisbatan turli miqdorda erigan holda (50—800 g/m3) ishlab chiqariladi.

G. k. koʻproq gaz-neft havzalaridan gaz i. ch. jarayonida normal sharoitda gazda erigan uglevodorodlar majmuasini kondensatlab (suyultirib) olinadi. Zero tabiiy gazni baʼzi yoʻlakay qoʻshimcha suv, turli zaharli gazlar va b.dan tozalamasdan isteʼmolchilarga (G. k. uzatish quvurlariga) berib boʻlmaydi. Shuning uchun gazni qayta ishlash sanoatining mukammal ratsional va xavfsiz i. ch. tizimi shakllantiriladi. Oʻzbekistonning Muborak, Shoʻrtan, Uchqir, Gazli, Zevardi, Koʻkdumaloq va b. gazni qayta ishlash zavodlari yiliga 50 mlrd/m3 gazning deyarli 90% ini tozalab isteʼmolchilarga yetkazib beradi. G. k. maxsus qurilmalarda maqbulholga keltirilib, neftni qayta ishlash korxonalarida neft bilan birga benzin, kerosin va dizel yonilgʻisi olish uchun ishlatiladi. Buxoro neftni qayta ishlash korxonasi faqat Koʻkdumaloq G. k. dan yonilgʻi oladi.

68.Alkenlarni fizik xususiyatlari,neft kimyoviy sintez jarayonida ishlatilishi?

69.Neft tarkibidan tabiiy va yo’ldosh gazlarni?

Бизга маълумки, нефт ва газ конларда қудуқлардан бурғилаш йўли билан қатлам босими остида ёки насослар ёрдамида ер остдан тортиб олинади. Дунё олимлари фикрига кўра нефт органик модда маҳсули сифатида қаралади. У дастлаб денгиз лойқалари орасида қолиб кетган кимёвий ўзгаришлари орқали вужудга келганлиги қайд қилинади. Нефт бир жинсли суюқлик бўлмай, турли молекула массасига эга бўлган углеводородлар аралашмасидан ташкил топган. Таркиби ҳам ҳар хил бўлиб, олтингугуртли, азотли, кислородли ва смоласимон (қатрон) моддалар миқдори билан фарқ қилади. Конлардан қазиб чиқарилаётган нефтлар ўзи билан биргаликда йўлдош газлар, механик қўшимчалар (қум ёки, маҳсулдор қатлам тоғ жинслари емирилишидан ҳосил бўлган зарралар), туз (эриган ёки, кристалл ҳолатда) ва сувни олиб чиқаради. Нефтдаги йўлдош ва эриган газлар газ–ажраткич (сепаратор) ларда қудуқ босимидан атмосфера босимигача пасайтириш йўли билан ажратилади. Сепараторнинг юқори қисмидан ажратилган газ қисман конденсатдан ажратилиб, газни қайта ишлаш заводларига ёки қатлам босимини сақлаш мақсадида ҳайдовчи қудуқларда қайта ҳайдалади. Нефт таркибида сепараторлардан ўтгандан кейин ҳам эриган газлар қолади, яъни уларнинг миқдори 4 % (масс.) гача бўлиши мумкин. Конларда қудуқдаги маҳсулотларни фазаларга ажратиш мақсадида фойдаланиладиган сепараторларнинг бундай тури– трап деб, ном олган. Трап– газ сепаратор (ажратгич) ларда газларни ажратиш билан бир вақтда нефтдаги механик жинслар ва сувни катта миқдорини ажратиш учун тиндириш жараёни ўтказилади. Нефтни қайта ишлаш заводларига бериладиган нефтлар ГОСТ 9965– 62 га мувофиқ ундаги хлоридлар, сув ва механик кўшимчага миқдори қуйидагидан ортиқ бўлмаслиги керак. Хлоридлар – 40 мг/л, сув – 0,1 % (масс), механик қўшимчалар – 0,05 % (масс) Бироқ ушбу талабларни ҳамма вақт ҳам бажариш имкони бўлмайди, айниқса янги конлари учун, шунга кўра 1971 йил 1 январдан нефтни қайта ишлаш заводларга қуйидаги меъёрларига кўра узатилади:
70.Neftning organik kelib chiqish to‘g‘risidagi tushinchalarning rivojlanishi?
XX asr boshlarida neft xosil bo‘lishining organik gipotezasi rivojlantirildi va cho‘kindi jinslardagi sapropel (organik balchiq) bilan neft uzviy alokada deb topildi. Bu gipotezaga ko‘ra, neft kul va dengiz ostida cho‘kindi jinslar bilan birga chukkan xar xil yirik xayvonlar (kad. ixtiozavrlar, kitlar va kashalotlar)dan tortib planktonlargacha bo‘lgan jonivorlar va o‘simlik qoldiqlaridan xosil bo‘lgan. Dengiz va ko‘l tubida yig‘ilgan organik moddaning bir qismi dengiz jonivorlariga oziq bo‘lsa, bir qismi suvda erigan kislorod bilan oksidlanib yo‘qolgan va organik moddaning juda oz (2-3% gacha) miqdori dengiz tubida loyqaga aralashib, unga qoramtir tus bergan. Loyqa ishida orga- nik modda kislorodsiz muxitda anaerob bakteryalar ta'sirida o‘zgargan. Chiqindi jinslar tarkibidagi sapropelning bir necha mln. yillar davomida o‘zgarib neft xosil bo‘lishi laboratorya sinovlarida amaly jixatdan o‘rganilgan. Bunda yer po‘stining 1200-1500 m chukurligidagi organik moddalarning murakkab molekulalari parchalanib, gazsimon, suyuq va kattik uglevodorodlar ajralib chikishi mumkin. Undan ham chuqurroq (3000-4000 m) da jarayon yanada tezlashib, neft xosil bo‘lishining bosh vazifasini vujudga keltirgan va uglevodorodlar maksimal miqdorda ajralib chiqqan.
Чўкинди жинсларнинг биоген органик моддасига юқори ҳароратнинг
таъсири натижасида нефтнинг ҳосил бўлиши ҳақидаги М.В.
Ломоносовнинг доҳиёна фарази XIX асрнинг бошларида тажриба кимёвий
ва геологик текширишларни ўтказганда ўз исботини топа бошлади.
Энглер (1888 йил) селд ёғини ҳайдашда жигарранг мойларни, ёнувчан
газларни ва сувни ҳосил қилди. Мойларнинг енгил фракцияларида С5 дан
С9 гача углеводородлар, >300 0С даги фракцияда парафинлар, нафтенлар,
олефинлар ва ароматик углеводородлар сақлаган. Нефтнинг ҳайвон
ёғларидан ҳосил бўлиш гипотезаси вужудга келди.
1919 йилда Н.Д.Зелинский кўлнинг сапропелли балчиғини ҳайдашга
дучор қилди, бу балчиқ тўлиқ ўсимлик материалидан липидларнинг
миқдори кўп бўлган планктонли йўсин (сувда ўсадиган кўкат)ларнинг
қолдиқларидан таркиб топган эди. Бунда кокс, смолалар, газ ва
пирогенетик сув ҳосил бўлган эди. Газ: - СН4, СО2, Н2 ва Н2S дан таркиб
топган. Смолада бензин, керосин ва оғир смолали моддалар бор эди.
Бензинда алканлар, нафтенлар ва аренлар аниқланганди; керосинда
циклик полиметилен углеводородлар кўпчиликни ташкил қилганди.
Ҳосил қилинган углеводородларнинг аралашмаси кўп жиҳатдан табиий
нефтга ўхшаш бўлиб, оғир фракциялар оптик фаоликга эга эди.
Оптик фаоллик – тирик модда, унинг ўзгариш маҳсулотлари ва
табиий нефтлар учун умумий бўлган фундаментал хоссалардан биридир.
Углеводородларнинг минералли синтезида оптик фаолликка эга бўлмаган
рацемик аралашмалар ҳосил бўлади, чунки улар тенг миқдордаги чапга ва
ўнгга бурувчи молекулалардан иборат, бундай ҳолат термодинамик
нуқтаи – назардан қулайдир (бундай аралашма энтропиянинг максимуми
билан характерланади). Тирик табиат учун аксинча кўзгу ассиметрияси
характерлидир: барча биоген аминокислоталар – чапга бурувчи, шакарлар
– ўнгга бурувчи кўзгу изомеридир. Органик молекулаларнинг оптик
ассиметрияси – тирик модда ёки унинг ўлгандан кейин ўзгаришлари
натижасида ҳосил бўлган маҳсулотларнинг борлиги тўғрисидаги фикрни
тасдиқлаш учун етарли асосдир. Бу нуқтаи – назардан оптик фаол нефт
фақат биосферанинг маҳсулоти бўлиши мумкин, аммо минералли
синтезники эмас. Нефтларнинг оптик фаоллиги асосан тритерпанлар ва
стеранлар туридаги углеводородлар билан боғлиқдир