|
3 Statistikaning eng muhim birlamchi vazifalaridan biri aholi sonini va uning mamlakat hududlari bo’yicha joylashishini o’rganishdan iborat.Aholi Soni haqidagi asosiy ma’lumot aholi ro’yxati hisoblanadi. Aholini ro’yxatga olish o’rtasida tug’ilganlar, o’lganlar, kelganlar va ma’lum bir hududga ketganlarning mavjud ro’yxati, so’nggi aholini ro’yxatga olish ma’lumotlariga asoslanib aniqlanadi. Aholini ro’yxatga olish o’rtasida tug’ilganlar, o’lganlar, kelganlar va ma’lum bir hududga ketganlarning mavjud qaytlari, so’nggi aholini ro’yxatga olish ma’lumotlariga asoslanib aniqlanadi.
4 Aholining konvertatsiya qilish uchun, turli formulalar qo'llaniladi. Lekin ba'zan murakkab hisoblash ma'lumotlar Masjidlar bir necha vaqt-vaqti bilan. Agar davr boshida va oxirida ma'lumotga ega bo'lsa quyidagicha, o'rtacha yillik aholi (formula) hisoblanadi:
ChNsred. = (+ ChNn.p. ChNk.p.) / 2, ChNsred. - odamlarning o'rtacha soni ChNn.p. - davr ChNk.p. boshida aholi soni - davr oxirida soni.
Statistika O'qish davri har bir oy uchun to'plangan bo'lsa, formula bo'ladi:
ChNsred. = (+ 0,5CHN1 CHN2 ... NNP-1 + 0,5ChNp) (n-1), qaerda CHN1, CHN2 ... NNP-1 - oy boshida aholi soni, n - oy soni.
5\6 Dinamika qatorlari 3 turga bo’linadi:
1.Momentli dinamika qatorlari
2. Davriy dinamika qatorlari
Momentli dinamika qatorlari ijtimoiy hodisalarning aniq sana, moment bo’yicha holatini tavsiflaydi.Masalan,asosiy fondlar hajmi, ishlovchilar soni va hakozolar odatda yil boshi yoki yil oxiri ga hisoblanadi.
Yil boshi,yil oxiri yoki boo’qa bir davrning boshi.oxirida ko’rsatilgan iutlaq miqdorlar asosida tuzilgan dinamika qatorlari momentli dinamika qatorlari deb ataladi
Davriy dinamika qatorlari ijtimoiy hodisalarning malum davrlar ichidagi holatini tavsiflaydi.Bunga ishlab chiqarilgan paxta, g’alla miqdori,yalpi daromad, sof foyda hajmi kabi mutlaq miqdorlarni misol qilib ko’rsatish mumkin.Bunday mutlaq miqdorlar asosida tuzilgan dinamika qatorlari davriy dinamika qatorlari deb ataladi.
7 Jamiyatda har bir xodis va jarayonlar o‘zaro uzviy ravishda bog‘langan bo‘lib, bog‘lanishlar xodisa va jarayonlarni tavsiflovchi ko‘rsatkichlarning bog‘lanishida namoyon bo‘ladi. Masalan, milliy daromadlar hajmi yalpi ichki mahsulot hajmiga bevosita bog‘liq. Mehnat unumdorligi va tannarxni olsak, birinchi ko‘rsatkich o‘zgarishi bilan, aniqrog‘i, mehnat unumdorligining ortishi tannarxni pasayishiga olib keladi tovar oborotning hajmini o‘zgarishi esa tovarlar bahosi va miqdorini o‘zgarishiga bevosita bog‘liq. Bu bog‘liqliklarni aniqlash va o‘lchash statistikaning muhim vazifalaridan biridir.
O‘rganilayotgan ob’ektning ish faoliyatini u yoki bu tomonini o‘zida aks ettiruvchi statistik ko‘rsatkichlar, o‘zaro quyidagi aloqa turlarida bo‘lishlari mumkin: balansli aloqa; komponentli aloqa; omilli aloqada.
Balansli aloqa korxona resurslari (mablag‘lari)ning yaratilishi manbalari va ulardan foydalanishni ifodalaydi.
8 Agar tasodifiy miqdorlardan birining har bir qiymatiga ma’lum
qoida asosida ikkinchisining biror qiymati mos kyelsa, bunday bog’lanishga
funksional bog’lanish dyeyiladi Agar tasodifiy miqdorlardan birining o’zgarishi bilan
ikkinchisining taqsimoti o’zgarsa, bunday bog’lanishga statistik bog’lanish
deyiladi.
9 Statistik kuzatish ma’lumotlarini jamlash va guruhlash statistik jadvallarda
amalga oshiriladi. Statistik jadvallar gorizantal qatorlar va vertikal ustunlardan
iborat shakldir. Qatorlar va ustunlar kesishgan katakchalarga statistik ma’lumotlar
joylashtiriladi. Eng avvalo statistik jadvalning maketi tuziladi. Unda jadval qanday
ko‘rinishga ega bo‘lishi, nechta qator va ustunlar bo‘lishi belgilab olinadi.
Ma’lumotlar tahlil qilishga ung‘ay bo‘lishi lozim.
Demak, ommaviy hodisa va jarayonlar to‘g‘risidagi ma’lumotlarni
ko‘rinarli, tushunarli va ixcham tarzda tegishli qator va ustun katakchalarga tartib
bilan yozish statistik jadval deyiladi.
Har bir statistik jadval ega va kesimdan tashkil topadi. Jadval egasi bo‘lib,
o‘rganilayotgan ko‘rsatkich hisoblanadi va gap nima ustida borayotganligini
anglatadi. Jadval kesimi esa jadvalning egasini tavsiflovchi ko‘rsatkichlar bo‘ladi.
Ko‘pincha jadval egasi qatorlarda, kesimi esa - ustunlarda ko‘rsatiladi. (ayrim
hollarda teskarisi bo‘lishi ham mumkin.)
Statistik jadvallar egasining tuzilishiga qarab: oddiy, guruxli va
kombinatsion (aralash) jadvallarga bo‘linadi.
Statistik kuzatish ob’ekti, xududi yoki boshqa xodisalar ega bo‘lib tuzulgan
jadvallar oddiy statistik jadvallar deyiladi.
10 Statistik ma’lumotlarni keng omma uchun tushunarli, ta’sirchan, diqqatga sazovor va
lo’nda qilib bayon etish juda muhimdir. Grafik usuli ana shu
maqsad uchun xizmat qilib, amalda keng qo’llanadi.
Statistikada grafiklar deganda ijtimoiy hayot haqidagi ma’lumotlarni shartli olingan me’yorda tuziluvchi har xil geometrik shakl va chiziqlar, predmetlarning tasvirlari (suratlari) hamda
geografik xaritalarda nishonlangan shartli belgilar yordamida tasvirlash tushuniladi. Ular kishining diqqatini o’ziga tez jalb etish bilan birga ma’lumotlarni esda yaxshiroq saqlash, to’laroq vachuqurroq tasavvur qilishga imkon beradi. SHuning uchun grafiklar iqtisodiy, madaniy va umuman ijtimoiy taraqqiyotning barcha sohalarida erishilayotgan yutuqlarimizni
ommalashtirishda muhim qurol vazifasini o’taydi.
Grafik – bu statistik ma’lumotlar-ni ta’sirchan va jozibali qilib tasvir-
laydigan geometrik shakldir
Do'stlaringiz bilan baham: |
