Назорат ва муҳокама учун саволлар

1-rasm. Muvozanat narx Pe va muvozanat ishlab chiqarish Qe.

1-rasmdan ko‘rinib turibdiki, bozor muvozanati yagona. Talab va taklif

chizig‘iqlari yagona muvozanat E nuqtada kesishadi. P_e va nuqta E ning koordinatlari hisoblanadi.

Q_e nuqtalar, muvozanat

Bozordagi talab va taklifning o‘zgarishi, bozor muvozanatini o‘zgarishiga olib keladi. Masalan, bozordagi talab oshsa, (talab chizig‘i o‘ngga siljiganda) muvozanat

narx

P_e va muvozanat tovar hajmi Q_e

o‘sadi. Agar bozor talabi kamaysa (talab

S
chizig‘i chapga siljisa), va lar ham kamayadi. Bozor taklifi oshsa (taklif chizig‘i

o‘ngga siljisa), muvozanat narx

P_e kamayadi, muvozanat tovar hajmi Q

o‘sadi.

Agar bozor taklifi kamaysa (taklif chizig‘i S chapga siljisa), muvozanat narx P_e

o‘sadi, muvozanat tovar hajmi Q^S kamayadi (3.12, 3.13-rasmlar).

^P P



P

P
₀ 1

_e e

P_e ^Pe


P

P
1 ₀

e _e

Q


Q

Q

e

e
1 _Qe 0

Q


Q

Q

e

e
1 _Qe 0

2. rasm. Talab chizig‘ining 3-rasm.Taklif chizig‘ining siljishi. siljishi.

Agar taklif va talab chiziqlari bir vaqtning o‘zida siljishsa, muvozanat narx P_e

va muvozanat miqdor Q_e larning o‘zgarishi har xil bo‘lishi mumkin.

Yuqorida keltirilgan bozor modeli statik bo‘lib, u ma'lum vaqt oralig‘ini oladi (masalan, u bir oyga, bir yilga teng bo‘lishi mumkin). Bunday bozor modelida o‘zgaruvchilar vaqtga bog‘liq emas.

Modelda talab, taklif va narxlarning bog‘liqliklarini vaqt o‘zgarishi bilan bog‘lasak, model dinamik modelga aylanadi. Faraz qilaylik, ma'lum vaqt oralig‘ida

(masalan, bu oraliq bir oy bo‘lsin) bir birlik tovarning bozor narxi

P(t)

bo‘lsin (ya'ni,

tovar narxi bir oy ichida o‘zgarmaydi). Tovarning bozor narxi muvozanat narxga teng bo‘lishi ham, teng bo‘lmasligi ham mumkin.

Agar biz T vaqt oralig‘ini qarasak, u holda

t  1,2,...,T

qiymatlarni qabul qiladi.

P(1), P(2),..., P(T )

- narx trayektoriyasini yoki dinamik model trayektoriyasini beradi.

Bitta mahsulot uchun bozorning dinamik modelini qaraymiz.

Modelda talab chizig‘ini D va taklif chizig‘i S vaqt o‘zgarishi bilan o‘zgarmaydi deb

faraz qilaylik. Talab funksiyasi Q^D t  va taklif funksiyasi Q^S t  narx P(t) ga bog‘liq.

Bu yerda

P(t)

t - oraliqdagi narx,

P(t 1)

- oldingi P

(t 1) - oraliqdagi narx. Talab

funksiyasi:


0
Q^D t

• 
  a₁
  

 P(t)

bu yerda a₀ , a₁ - o‘zgarmas parametrlar.

Taklif funksiyasi:

0
Q^S t  b

 b₁  P(t 1)

bu yerda b₀ ,b₁ - o‘zgarmas parametrlar.

Muvozanat narx quyidagi qaytariladigan bosqichlar bo‘yicha aniqlanadi:

1. 
   Talab va taklif chiziqlari grafigi chiziladi (gorizontal o‘q bo‘yicha narx P
   

qo‘yiladi, vertikal o‘q bo‘yicha taklif va talab qilingan mahsulot miqdori Q);

2. 
   Boshlang‘ich vaqt oralig‘i
   

^{t  1} bo‘yicha taklif miqdori

Q^S (t)

, boshlang‘ich narx

P(1) ga ko‘ra aniqlanadi, (boshlang‘ich narx P(1)

beriladi;

) oldindan sotuvchi tomonidan

3. 
   t  2 oraliq uchun narx
   

P(2)

muvozanatlik shartidan aniqlanadi.

Q^D (2)  Q^S (2)

a₀  a₁  P(2)  b₀  b₁  P(1)

Narx

P(1)

ma'lum bo‘lgani uchun, yuqoridagi tenglikdan

P(2)

aniqlanadi;

t  2

uchun

P(2)

aniqlanganidan keyin yuqoridagi ikkinchi va uchinchi bosqichlar

takrorlanib,

P(3)

aniqlanadi va hokazo. Hisob-kitoblarning to‘xtash sharti

P(t)  P(t 1)

bo‘lib, bu shart barjarilsa, muvozanat narx

P_e  P(t)  P(t 1).

ko‘rinishida aniqlanadi.

Taqribiy baholash: Agar mumkin.

lim P(t)  P(t 1)  

p
bo‘lsa,
P(t)  P_e
deb qarash

Misol. Quyidagi talab funksiyasi berilgan bo‘lsin:

Q^D (t)  4110  P(t)
Taklif funksiyasi:

Q^S (t)  2  3 P(t 1)

t  2

uchun boshlang‘ich narx

P(1)  5

bo‘lsin va bu narxda taklif miqdorini

aniqlaymiz:

Q^S (2)  2  35  17.

Muvozanatlik shartiga ko‘ra P(2) ni aniqlaymiz.

uch xil variantga olib kelishi mumkin:

Q^D (2)  Q^S (2) dan

4110 P(2)  17 ,

P(2)  ²⁴  2.4

10

Endi t  3 hol uchun taklif miqdorini aniqlaymiz:

Q^S (3)  2  3 P(2)  2  3 2.4  9.2

Muvozanatlik shartidan P(3) ni aniqlaymiz:

Q^S (3)  Q^D (3)

yoki

4110 P(3)  9.2

P(3)  3.18

t  4 uchun taklif miqdori aniqlanadi;

Q^S (4)  2  33.18  11.54

Muvozanatlik shartidan P(4) ni aniqlaymiz.

4110 P(4)  11.54 , P(4)  2.946 .

Keyingi hisob-kitoblarda

P(5)  3.0162
va P(6)  2.9954 ,
P(6)  P(5)  0.0208 .

Agar aniqlik darajasini

0,1

deb olsak,

0,0208  0,1

bo‘lgani uchun muvozanat

narx sifatida biz

0,1 aniqlik bilan

P(6)  2,9954

ni qabul qilishimiz mumkin.

Muvozanat narxni to‘g‘ridan-to‘g‘ri muvozanatlik sharti bo‘yicha aniqlash ham mumkin:
P(t)  P(t 1)  P deb

Q^D (t)  Q^S (t)

yoki

4110 P  2  3 P ,

P  ³⁹  3 .

13

Muvozanat narx P_e  3 ga teng, muvozanat tovar miqdori

e
Q  Q^D  Q^S  11.

2.Минимал ва максимал нархлар ўрнатилиши қандай оқибатларга олиб келади?

3.Талаб миқдори таклиф миқдоридан ошиб кетса бозорда қандай ҳолат юз беради?

Biz yuqorida turli omillar ta'sirida talab va taklif miqdorining o'zgarib turishini ko'rdik. Lekin talab bilan taklif miqdorlari bir-birlari bilan doimo ma'lum nisbatda bo'ladi, bu nisbatlar o'zgarib turadi. Ba'zan talab miqdori taklif miqdoridan oshib ketib, narx ko'tarilsa, ayrim paytda taklif miqdori talab miqdoridan oshib ketib, baho pasayib qoladi. Talab miqdori bilan taklif miqdori o'rtasidagi nisbat bir-biriga teng bo'lgan holat bozor muvozanati deyiladi. Bozor muvozanatida vujudga kelgan holda shakllangan baho bozor bahosi deyiladi. Ba'zan uni muvozanatlashgan narx ham deb yuritiladi. Bozor muvozanati va muvozanatli narx har doim mavjud bo'lib turmaydi, ularga ta'sir qiluvchi ko'plab omillar muvozanatlikning buzilishiga sabab bo'ladi. Ammo iqtisodiyotda ushbu muvozanatga doimo intilish mavjud bo'ladi.

4.Минимал ва максимал нархларни ўрнатишдан мақсад нима?

5. Минимал ва максимал нархларни ўрнатишдан келиб чиққан салбий оқибатларни бартараф этиш учун давлат қандай чора-тадбирларни амалга ошириши зарур?

Hozirgi zamon iqtisodiyotida narx, narx belgilash tizimi — bu iqtisodiy munosabatlaming muhim tizimchasi va bozor mexanizmining tarkibiy
qismlaridan biridir. Narx — bu ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar harakatlarini belgilovchi ko‘rsatkichi va bozor iqtisodiyotining asosidir.
Davlat iqtisodiyotni tartibga solishda narx va narx belgilash orqali ta’sir ko‘rsatadi. Hozirgi zamon qiymat va narx nazariyasi – bu iqtisodiy nazariya fanining uzoq muddatli rivojlanishi natijasidir. Iqtisodiy nazariyada qiymat, narx va ularni aniqlovchi omillar muhim masalalardan biri hisoblanadi.
Zamonaviy nazariya — bu mehnatning qiymat nazariyasi va naflilik nazariyalarining o‘zaro aloqalari va farqlari nuqtayi nazaridan, ya’ni maijinalistik nazariya tahlillari natijasidir. Ingliz klassik siyosiy iqtisod namoyandalari A.Smit va D.Rikardolar qiymatning mehnat nazariyasini asoschilari hisoblanadi. Jamiyat uchun ishlab chiqarish zarur bo‘lgan mahsulot qiymatini ijtimoiy- zaruriy mehnat sarflari yaratadi, degan g‘oya ushbu naza- riyaning asosini tashkil etadi. Qiymat sifat (xaridorlar va sotuvchilar o‘rtasidagi, tovarlami oldi-sotdi jarayonida insonlar o‘rtasidagi iqtisodiy munosabatlami namoyon qiladi) va miqdor (qiymatning miqdori unga ketgan ijtimoiy zaruriy mehnat sarflari bilan aniqlanadi) jihatlariga ega. Marjinalistlarning fikriga ko‘ra narx — bu qiymatning puldagi ifodasidir. Agar qiymatning miqdori unga ketgan ijtimoiy zaruriy mehnat sarflari bilan aniqlansa, uholda narxning asosida tovaming qiymati yotadi, biroq talab va taklif
mutanosibligiga bog‘liq holda narx miqdori tovar qiymatiga nisbatan o‘zgaradi. Qiymatning mehnat nazariyasi tarafdorlarining qiymat ijtimoiy zaruriy mehnat sarflar bilan aniqlanadi degan qarashlari qiymatni tovaming nafliligi belgilaydi, degan maijinal nazariya, naflilik nazariyasining vujudga kelishiga sabab bo‘ldi. Ushbu nazariyaning asoschilari avstriya maktabi namoyandalari K.Mengera, E.Bem-Baverka va F.Vizerlar hisoblanishadi. Bu maktab XIX asming oxirgi uchinchi qismida yuzaga kelgan. Bu nazariyaga asosan qimmat (qiymat) quyidagilarga bog‘liq: 1) iste’molni qondirishning muhimligiga(naflilikka); 2) naflilikni ta’minlanganlik darajasiga. Naflilik nazariyasi — bu subyektiv qiymat nazariyasidir, ya’ni har bir xaridor tovaming nafliligi, qimmati haqida o‘zini
tasavvuridan, dididan kelib chiqqan holda xulosa qiladi. Ushbu maktab namoyandalari xarajatlami hisobga olishmaydi. Qiymatning mehnat nazariyasi namoyandalari esa aksincha, tovaming nafliligini hisobga olishmagan. Yuqorida nomlari keltirilgan nazariyalaming eng katta kamchiligi — bu qiymat miqdorini belgilovchi yagona manbani topishga urinish hisoblanadi: birida ijtimoiy mehnat sarflari, boshqasida esa, tovaming nafliligi va bozorda uni ta’minlanganlik
darajasiga urg‘u beriladi. Amaliyot, qiymat mehnat sarflariga qanday bog‘liq
bo‘Isa, tovaming nafliligiga, iste’- molchilami unga bergan bahosiga ham shunday bog‘liqlikda ekanligini ko‘rsatdi. Bu nazariyalar umumlashtiriladi (sintez), ya’ni mehnat sarflari hamda, mehnat natijalari nafliligini ham hisobga olish zarur. Bunday sintez A.Marshal, Dj.Klarkom, P.Samuelsonlar tomonidan amaiga oshirilgan. Zamonaviy narx va qimmat (qiymat) nazariyalari yo'nalishi asosichisi taniqli ingliz iqtisodchisi A.Marshal hisoblanadi. U qiymatning yagona manbayini aniqlashga urinishdan voz kechib, naflilik nazariyasini talab va taklif nazariyasi va ishlab chiqarish xarajatlari(sarflari) nazariyasi bilan birlashtirdi. Tovaming qiymati ijtimoiy sarflar hamda, uning nafliligi bilan aniqlanishini yoritib berdi. Qiymat
bozor orqali aniqlanadi. Bozor — bu sotuvchi va xaridorlar (talab va taklif) manfaatlari to‘qnashuvi orqali narx shakllanishiga olib keluvchi iqtisodiy
jarayondir. Buni quyidagi sxema bo‘yicha tasvirlash mumkin:


Bozor



Talab

Taklif





Narx

Naflikni majsimallashtirish

Foydani maksimallashtirish

Narx axborot berish, taqsimlash va rag‘batlantiruvchilik funksiyalarini bajaradi. Bozor munosabatlari sharoitida narxlaming turli ko‘rinish- lari mavjud bo‘ladi. Xususan: korxonalarning ulguiji narxlari, chakana narxlar, davlat buyurtma narxlari, ta’riflar va b. Shuningdek, quyidagi narxlardan farqlanadi: joriy, haqiqiy bozor munosabatlarida amal qiluvchi narxlar va iqtisodiy ko‘rsatkichlami (ishlab chiqarish hajmi, narx indeksi va b.) o‘zgarishini aniqlashda foydalaniluvchi taqqoslama narxlar. Tovarlar qiymati va nafliligi ularning narxida o‘z aksini topadi. Amaliy hayotda qiymat tovar ishlab chiqaruvchilami, naflilik esa iste’molchilarni rag‘batlantiruvchi, ularni harakatga keltiruvchi kuch sifatida amal qiladi. Narx — real bozor iqtisodiyoti sharoitida tovar va xizmat- laming ijtimoiy qiymati va ijtimoiy nafliligining puldagi ifodasidir. Bu yerda shuni yana bir bor ta’kidlash joizki, narxda alohida olingan ishlab chiqaruvchilarning individual sarflari yoki alohida olingan individual shaxslarning psixologik jihatdan naflilikka bergan bahosi ham emas, balki jamiyat tomonidan tan olingan ijtimoiy sarflar va jamiyat uchun zarur bo‘lgan miqdorda va sifatda yaratilgan va tan olingan ijtimoiy naflilik (iste’mol qiymat) o‘z ifodasini topadi. Tovarlar va xizmatlar uchun qilingan ijtimoiy sarflaming asosli ravishda o‘sishi yoki tovar va

xizmatdagi sifat ko‘rsatkichlarining o‘sishi ushbu tovar narxining oshishiga olib keladi. Masalan, avtomobil dvigatelida ot kuchining oshishi, saloni, boshqaruv tizimi va tezhgida bo‘lgan o'zgarishlar uning narxi oshishiga sabab boladi. Chunki shu o‘zgarishlar bilan bir vaqtda unga sarf- langan xarajatlar ham oshgan bo‘ladi. Bunday ikki tomonlama o‘zgarishlar natijasida narxlaming o‘zgarishi hamma tovarlar va xizmatlarga xosdir. Narx tovar va xizmatlardagi ikki xusu- siyatning puldagi ifodasi sifatida, ulaming o‘zgarishi natijasida o‘zgaradi. Narxning mazmunini to‘laroq tushunishda, uning darajasiga ta’sir etuvchi omillarni bilish muhim ahamiyatga ega. Bulardan asosiylari bo‘lib qiymat yoki ishlab chiqarish
sarflari; tovaming naflilik darajasi; mazkur tovarga talab va taklif nisbati; raqobat holati; davlatning iqtisodiy siyosati va h.k. hisoblanadi. Bu omillar ichida tovar qiymati va nafliligi uning narxini belgilovchi asos bo‘lib xizmat qiladi

6. Бозор мувозанати нархдан бошқа омиллар таъсирида қандай ўзгаради?

Muvozanatli narxi va miqdor talab va taklif egri
chizig’i holatiga bog'liq. Ma’lum bir voqea bu egri chiziqni o`zgartirsa, natijada
sotuvchilar va xaridorlar o`rtasida yangi narx va yangi miqdor o`zgarishi yuzaga
keladi.

Muvozanatga biror voqea qanday qilib ta’sir ko`rsatishini tahlil qilayotganda,

biz quyidagi uch qadamni ko`rib chiqamiz. Birinchidan, tasavvur qilaylik bir voqea
taklif egri chizig’iga, talab egri chizig’iga va ba’zi holatlarda ikkala egri chiziqqa
ham ta’sir etdi. Ikkinchidan, egri chiziq o`ngga yoki chapga tomon o`zgardi.
Uchinchidan, biz talab va taklif rasmsini dastlabki va yangi muvozanat nuqtasini
narx va miqdor muvozanatiga ta’sir ko`rsatishini taqqoslash uchun foydalanamiz.
3-jadval bu 3 qadamga xulosa yasaydi. Keling ushbu qadamlar qanday
qo`llanilganligini ko`rish uchun muzqaymoq bozori uchun qanday ta’sir
ko`rsatishini ko`rib chiqamiz.