Nazorat-o’lchov asboblari Reja

Avtomobil tezligini va dvigatel valining aylanish chastotasini nazorat kilish asboblari. Xarakat tezligi, bosib utilgan yul va dvigatel tirsakli vali-ning aylanishlar chastotasini nazorat kilish uchun avtomobillar spidometr va taxo-metrlar bilan jixozlanadi.

Spidometrlar ishlash prinsipi buyicha magnitoinduksiyali va elektrli turlariga bulinadi. Spidometr xarakatni egiluvchan val (pulat tros) yordamida uzatmalar kutisiga urnatilgan reduktordan yoki uzatmalar kutisiga joylashtirilgan generatorda xosil bulgan EYUK ta’sirida aylantiriladigan elektrodvigateldan oladi. Spidometr tezlik ulchash va xisoblash mexanizmlaridan iborat. Tezlik ulchash mexanizmi, spidometrning kirish validagi aylanma xarakatni kursatkich-strelkaning shkalaga nisbatan xarakatiga aylantirib beradi. Xisoblash mexanizmi, spidometrning kirish validagi aylanma xarakatni, sirtiga bosib utilgan yulni kursatuvchi rakamlar yozilgan, xisoblash barabanchalarini aylanma xarakatiga uzgartirib beradi

Tezlik ulchash mexanizmi. Tezlik ulchash mexanizmi (119-rasm) kuyidagi kismlardan iborat: kirish vali 1 va unga maxkam biriktirilgan doimiy magnit 5 va shunt 4, kopkoksimon kartushka 6, magnit ekrani 7, uk 8, strelka 12, kil-prujina 11, pishangcha 9 va km/soat larda darajalangan shkala. Kil-prujinaning bir uchi uk 8 ga ikkinchi uchi pishangcha 9 ga maxkamlangan. Kirish vali aylanma xarakatni uzatma kutisidagi reduktorga ulangan egiluvchan valdan oladi.

Avtomobil xarakatlanganda, doimiy magnit aylanadi va uning magnit maydo-ni ta’sirida alyumin kartushka tanasida uyurma toklar induksiyalanadi.Uyurma toklar kartushkani uzida xam magnit maydonini xosil kiladi. Magnit va kar- tushka magnit maydonlarining uz aro ta’siri natijasida kartushkani va u bi-lan birga uk 8 va avtomobil tezligini kursatuvchi strelka 12 ni magnit ayla-nishi yunalishida buraydigan moment xosil buladi. Doimiy magnitning aylanish chastotasi kanchalik katta bulsa, kartushka va demak, strelka shunchalik katta burchakka buraladi. Kil-prujina 10 karama-karshi moment xosil kiladi. Strelka 12 ni aylanishlar chastotasiga boglik ravishda buralishi, fakat doimiy magnit xosil kilgan moment va kil-prujina karshilik momentlarining uz aro ta’siri bilan belgilanadi. Bu kartushka va strelkani buralish burcha-gini aylanishlar chastotasiga tugri pro-porsional uzgarishini, ya’ni chizikli boglanishni ta’minlaydi. Yumshok pulatdan (odatda, St10 dan) yasalgan xalkasimon magnit ekran 7, kar-tushka orkali utayotgan magnit okimini kuchaytirish xisobiga asbobni sezuvchan-ligini oshirish uchun xizmat kiladi. At-

119-rasm.Spidometrning tezlik ulchash mexanizmi

120-rasm. Tashki ilashishli xisoblash mexanizmi

rof muxit xarorati kutarilishi bilan kartushkaning karshiligi ortadi va uyurma toklar kuchi pasayib, kartushka bilan strelka kamrok burchakka buriladi. Tempera-tura uzgarishi asbobning ulchash anikligiga ta’sirini kamaytirish maksadida doimiy magnit tagiga shunt 4 urnatilgan. Doimiy magnit xosil kilgan magnit okimining katta kismi kartushka orkali utsa, kichik kismi magnit shunt orkali utadi. Atrof muxit xarorati kutarilishi bilan magnit shunt kiziydi va uning magnit karshiligi ortadi. Shunt orkali utayotgan (ya’ni past tomonga) magnit oki-mi kamayadi, kartushka orkali utayotgan magnit okimi esa, aksincha oshadi. Shu tarika, temperatura uzgarganda kartushka karshiligi uzgarishiga mos ravishda unda xosil bulayotgan uyurma tok kuchini oshishi yoki kamayishi xisobiga, atrof muxit xaroratining asbobning kursatish anikligiga ta’siri bartaraf kilinadi.

Yukorida keltirilgan kopkoksimon kartushkali tezlik ulchash mexanizmlari kupchilik avtomobillarning spidometrlarida tatbik topgan. Lekin ba’zi avtomo-billarning (ZIL, Moskvich, ZAZ) spidometrlarining tezlik ulchash mexanizmlarida yassi kurinishdagi kartushkalar ishlatilgan. Bu turdagi tezlik ulchash mexanizm-larining ishlash prinsipi kopkoksimon kartushkali mexanizmlarning ishlash prinsipidan fark kilmaydi.

Spidometrlarning xisoblash mexanizmi. Xisoblash mexanizmi yuritmani 14,13 valchalar orkali kuchkarokli(chervyakli) shesternyadan oladi. Oralik valchalarning uzi xam kuchkarokli juftlarga ega. Xisoblash mexanizmi umumiy ukka erkin joylashtirilgan silindr barabanchalar 6 tuplamidan iborat (120-rasm). Xar bir barabanchaning gardishiga 0 dan 9 gacha bulgan rakamlar tushirilgan. Barabanchalar spidometr shkalasining orkasiga joylashtirilgan bulib, ulardagi kursatkichlarni ukish uchun maxsus darcha koldirilgan.

Spidometr xisoblash mexanizmlarining barabanchalari tashki yoki ichki ilashishli bulishi mumkin. Xisoblash mexanizmi tuzilishini va ishlashini barabanchalari tashki ilashishli bulgan mexanizm misolida kurib chikamiz. Ung tomondagi birinchi barabancha (agar xisoblash mexanizmiga oldi tomonidan karalsa) oralik valcha 13 (119-rasm) bilan doimo ilashgan xolda bulganligi sababli, avtomobil xarakatlanganda u aylanadi. Xisoblash mexanizmining xar bir barabanchasi (birinchisidan tashkari) ung tomonining chekka sirtida yigirmatadan tishchaga 4 (120-rasm), chap tomonida esa ikkita tishchaga 7 ega. Xarakat bir barabanchadan keyingi barabanchaga bir ukka joylashtirilgan maxsus kichik modulli shesternyalar (tribkalar) yordamida uzatiladi.

Tribka 8 ning barabanchalar bilan ilashishga kirishadigan oltita tishchasi bulib, uning uchtasi (bitta oralib) kaltalashtirilgan. Birinchi barabancha aylanganda uning ikki tishchali tomoni tribkaning kaltalashtirilgan tishi bilan ilashib uni aylananing 1/3 kismiga buradi va uz xarakatini davom etiradi. Uz navbatida tribka uzining uzun tishlari bilan keyingi barabanchani ikki tishchaga, ya’ni aylananing 1/10 kismiga buradi. Boshlangich barabanchaning ikki tishchali tomoni bir marta tula aylanmaguncha, tribka aylana olmaydi, chunki uning ikkita uzun tishchasi barabanchaning silindr kismi buylab sirganadi. Bu, xar bir barabancha 1/10 kismga buralishi uchun oldingi barabancha albatta bir marta tula aylanishini ta’minlaydi. Olti barabanchali spidometrlarda boshlangich barabancha 100000 marta aylanganda kolganlari dastlabki xolatiga kaytadi va xisoblash mexanizmining shkalasidagi kursatkichlar yana noldan boshlanadi.

Spidometrlarning tezlik va xisoblash mexanizmlarini aylantirish uchun egiluvchan val juda keng tatbik topgan. Ularning tuzilishi sodda, ishonchlik darajasi yukori. Shu bilan birga egiluvchan vallar bir kator kamchiliklarga ega: tez yeyilishi, aylanishining notekisligi, ishlatish mumkin bulgan uzunligining cheklanganligi (3500 mm gacha) va uni avtomobilda joylashtirlishini ancha murakkabligi. Dvigateli orka tomonida joylashgan (LAZ) yoki kabinasi kutariladigan (MAZ,KRAZ) avtomobillarda elektr yuritmali spidometrlar ishlatiladi.

Elektr yuritmali spidometrlarda xam mexanik yuritmali spidometrlarda ishlatiladigan tezlik ulchash va xisoblash mexanizmlari kulla-nadi. Elektr yuritma - uzatmalar kutisiga urnatilgan datchik, tezlik ulchash mexanizmining kirish valini aylantiruvchi uch fazali sinxron elektrodvigatel va elektrodvigatelni boshkaruvchi elektron sxemadan iborat. Elektrodvigatel rotori tutashgan doimiy magnit kurinishida tayyorlangan. Elektordvigatel va boshkarish sxemasi spidometrning tezlik ulchash mexanizmi bilan birga bitta kobikkga joylashtirilgan. Datchik sifatida uch fazali uzgaruvchan tok generatori ishlatilib, unda rotor vazifasini turt kutbli doimiy magnit bajaradi. Egiluvchan val singari datchik rotori xam xarakatni uzatmalar kutisining yetaklanuvchi validan oladi. Elektrodvigatel va generator statorlarini uchtadan galtagi bulib, ular bir-biriga nisbatan 120⁰ burchak ostida joylashtirilgan va «yulduz» sxemasi buyicha ulangan (4.20-rasm).

120-rasm. Elektr yuritmali spidometr sxemasi

Generator (datchik) rotori aylanganda statorning L1^*, L2^* va L3^* chulgamlarida faza buyicha bir-biriga nisbatan 120⁰ ga surilgan sinusoidal E.Y.K induksiyalanadi. E.Y.K impulslari chastotasi rotorning aylanishlar chastotasiga proporsional buladi. E.Y.K ning musbat yarim davri biron tranzistorning bazasiga uzatilsa, ushbu tranzistorda boshkarish toki paydo buladi. Natijada, bu tranzistor ochiladi va elektrodvigatel statorining L1, L2 va L3 galtaklarining biriga tok manbaidan tok utadi (120-rasmda punktir strelkalar bilan tokning L1 galtakga borish yuli kursatilgan). Generator rotori 120⁰ ga burilganda, uning statoridagi boshka galtakda xosil bulgan E.Y.K impulsi ta’sirida keyingi tranzistor ochiladi. Bu xolda tok manbaidan kelayotgan tok elektrodvigatel statorining xam keyingi galtagidan utadi. Shunday kilib, elektrodvigatel statori chulgamlaridan tok manbaidan kelayotgan impulsli tok utadi va datchik rotorini aylanish chastotasiga sinxron bulgan aylanuvchi magnit maydoni vujudga keladi. Bu aylanuvchi magnit maydon elektrodvigatel rotorining magnitlari bilan uz aro ta’sirlanib, rotorni aylantira boshlaydi. Rotor esa, uz navbatida, spidometrning tezlik ulchash va xisoblash mexanizmlarini xarakatga keltiradi. Elektrodvigatel rotorining aylanish chastotasi generator (datchik) rotorining aylanish chastotasi, demak avtomobilning xarakatlanish tezligiga proporsional ravishda uzgaradi. R1 - R6 rezistorlar tranzistorlarni ochilib-yopilish sharoitlarini yaxshilash uchun xizmat kiladi.

Dvigatel tirsakli valining aylanish chastotasini uch xil usul bilan ulchash mumkin:

1. 
   aylanish chastotasini kayd kiluvchi maxsus datchiklar yordamida ;
   
2. 
   ut oldirish tizimidagi uzgich kontaktlarining uzilish chastotasini kayd kilish orkali ;
   
3. 
   generator fazalarining birida kuchlanish impulslarining chastotasini kayd kilish yuli bilan.
   

Aylanish chastotasini kayd kiluvchi datchik bilan ishlaydigan taxometrning tuzilishi va ishlashi, elektr yuritmali spidometrlarnikiga uxshash bulib, ular datchikni urnatilish joyi va shkalani darajalanishi bilan fark kiladi. Bundan tashkari, taxometrlarda xisoblash mexanizmiga extiyoj yuk.

Karbyuratorli dvigatellar tirsakli valining aylanishlar chastotasini nazorat kilish uchun kup xollarda elektron taxometrlar ishlatiladi. Elektron taxometrlarning ishlash prinsipi uzgich kontaktlari uzilishi dakikasida ut oldirish tizimining birlamchi zanjirida vujudga keladigan impulslarni zarur shaklga keltirish va uni magnitoelektr asboblar yordamida ulchashga asoslangan.

121-rasm. Elektron taxometr sxemasi

Elektron taxometr sxemasi (121-rasm) kuyidagi asosiy kismlardan iborat: ishga tushirish impulslarini shakllantiruvchi blok, ulchov impulslarini shakllantiruvchi blok (multivibirotor) va kursatkichli magnitoelektr asbob. Taxometrning kirish joyiga ut oldirish tizimining birlamchi zanjiridan kirish signali 1 uzatiladi. R1, R2 karshiliklar, S1, S2, S3, S4 kondensatorlar va VD1 stabilitrondan iborat bulgan ishga tushirish impulslarini shakllantiruvchi blok, sunuvchi sinusoida kurinishdagi signal 1 dan, musbat ishorali yarimsinusoida shakliga ega bulgan impuls 2 ni ajratib beradi. Bu impuls , ulchov impulslarini shakllantiruvchi blok tranzistori VT1 ning bazasiga uzatiladi. Boshlangich xolda VT2 tranzistor ochik, chunki unda baza toki mavjud va u R11, R10 va R5 zanjir orkali utadi. VT2 tranzistor ochik xolda bulganda kondensator S5 tula zaryadlanadi. Bu vaktda VT1 tranzistor yopik buladi, chunki R5 karshilikda kuchlanish ancha pasayishi xisobiga undagi emittorning potensiali baza potensialidan yukori buladi. Musbat ishorali ishga tushirish impulsi 2 VT1 tranzistorning bazasiga uzatiladi va u ochiladi. Kondensator S5 VT1 tranzistor orkali zaryadsizlanib, VT2 tranzistorning bazasida manfiy potetsial xosil kiladi va VT2 tranzistor yopiladi. VT1 tranzistor R11, R9, R8 va R5 karshiliklar orkali utayotgan baza toki xisobiga ochik xolda ushlab turiladi. Tranzistor VT1 ochik bulganda, R11, R7, R3 va R5 zanjir va ulchov asbobi 4 orkali tok utishi ta’minlanadi. Ulchov asbobidan utayotgan tok impulsi 3 ning davomiyligi kondensator S5 ning zaryadsizlanish vaktiga boglik. Kondensator S5 zaryadsizlanib bulgandan keyin VT2 tranzistor ochiladi (uning bazasidagi manfiy potensial yukoladi ), VT1 tranzistor esa yopiladi. Tok impulsi 3 ning chastotasi ut oldirish tizimi birlamchi tok zanjirining uzilish chastotasiga teng buldi. Ulchov asbobi 4 tok impulslarining chastotasiga proporsional bulgan effektiv tok I_ef kiymatini kursatadi.

Uzgaruvchan karshilik R7 yordamida tok impulsining amplitudasi rostlanadi. Asbobning ulchash anikligiga, atrof muxit xaroratining ta’siri termorezistor R3 xisobiga kompensatsiya kilinadi. Diod VD2 tranzistor VT1 ni ximoya kilish vazifasini bajaradi. Avtomobilning elektr ta’minot tizimidagi kuchlanish kiymati uzgarishini taxometrning ulchash anikligiga ta’sirini kamaytirish va uni barkaror ishlashini ta’minlash uchun sxemaga VD3 stabilitron kiritilgan.

Ut oldirish tizimi bulmagan dizel dvigatelli ba’zi avtomobillarda generotorning bir fazasidagi kuchlanish impulslari chastotasini kayd kilishga asoslangan taxometrlar ishlatiladi. Bu taxometrlarning ishlash prinsipi yukorida keltirilgan taxometrning ishlashiga uxshash bulib, fakat ularda boshkaruvchi impuls sifatida generatorning bitta fazasidan olinadigan kuchlanish signali ishlatiladi.