Nazariy poetika

 

2-mavzu: Nazariy poetika

 

– adabiyotshunoslikning tarkibiy qismi. 

Reja: 

1.

 

Nazariy poetikaning ob‘ekti.  

2. Nazariy poetika to‗g‗risidagi qarashlar (Tomashevskiy, Jirmunskiy).  

3. Nazariy poetika – badiiy asar tarkibiy qismlarini o‗rganadigan fan.  

 

Tayanch tushunchalar: 

nazariy poetika, poetika, adabiyotshunoslik, badiiy asar tarkibiy 

qismlari,  Tomashevskiy  qarashlari,  Jirmunskiy  qarashlari,  adabiyot  tarixi,  adabiyot  nazariyasi, 

adabiy tanqid, struktural poetika, tarixiy poetika.

 

 

2-mavzu: Nazariy poetika

 

– adabiyotshunoslikning tarkibiy qismi. 

Reja: 

1.

 

Nazariy poetikaning ob‘ekti.  

2. Nazariy poetika to‗g‗risidagi qarashlar (Tomashevskiy, Jirmunskiy).  

3. Nazariy poetika – badiiy asar tarkibiy qismlarini o‗rganadigan fan.  

 

---

―Nazariy  poetika‖  fani  adabiyotshunsolik  faniniing  tarkibiy  qismi  bo‗lib,  asosan, 

ijodkorning,  badiiy  ijod  jarayonida  qo‗llaniladigan  mahorati  bilan  bog‗lanadi.  Ma‘lumki, 

san‘atning  predmeti,  ob‘ekti  insondir,  uning  ma‘naviy  dunyosidir,  intilishlari va kurashidir.  

Olim    materiyaning    tuzilishi    va    tabiatning    taraqqiyot    jarayonini  o`rgansa,  san‘atkor  esa 

insonning  tuyg`ulari  bilan  qiziqadi.  Masalan,  tabiiy  fanlarda  odatda  na‘matakka  –  ra‘nodoshlar  

(atirgullilar)    oilasiga    mansub,    butalar    turkumi.    Bargi  toq,    patsimon  murakkab,    poyada  

ketme-ket  joylashadi.  Guli  xushbo`y,  yakka  yoki  2-3  tadan o`rnashgan. O`rmonlarda,  ariq  

yoqalarida,  butalar  orasida,  tog`  yon  bag`irlarida o`sadi.  Guli  chiroyli»,-  deb  ta‘rif  beriladi.  

Bu  ta‘rif  bilan  Oybekning  «Na‘matak» she‘ridagi tuyg`ulari albattaki bir-biridan farq qiladi. 

Demak,  san‘at  predmet  va  voqealarni  tushuntiribgina  qolmay,  insonda muhabbat va g`azab 

uyg`otadi. Fan ham, san‘at ham bilim beradi. Biroq san‘atning predmeti inson hayotidir. Shuning 

uchun  ham M.Gorpkiy adabiyotni  «insonshunoslik»,   «xalqshunoslik»  deb  atagan.  Ko`rinib  

turibdiki,  san‘atning predmeti,  adabiyotning  predmeti  -  inson,  uning  ichki  va  tashqi  hayoti,  

inson  bilan bog`langan barcha narsadir.  

―Nazariy  poetika‖  fanining  oye‘kti  esa  insonni  o`rganuvchi  fan  badiiy  adabiyot,  uning 

yaratilishi, yashash sharoiti, badiiyatidir. Poetika – adabiyotni san'at sifatida o'rganuvchi fandir. 

Agar azaldan mavjud bo'lgan bunday so'z qo'llanilishini qabul qilsak, shuni dadil tasdiqlab aytish 

mumkinki, keyingi yillarda adabiyot haqidagi fan poetika belgisi ostida rivojlanmoqda. 

Shuning  uchun  shakl  va  mazmun  (nima  va  qanday)ning  shartli  ziddiyati  ilmiy 

tadqiqotlarda har doim estetik ob'etda birlashgan  holatni tasdiqlashga olib keldi. San'at asarida 

har  qanday  yangi  mazmun  shakl  orqali  ko'rinadi:  shaklda  aks  etmagan  mazmun,  ya'ni  o'z 

ifodasini topmagan mazmun  san'at  asarida mavjud emas. Xuddi shu  kabi  shaklning har qanday 

o'zgarishi yangi mazmunning ochilishidir, yoki shakl qaysidir mazmunga nisbatan ifodaviy usul 

deb qaralayotgan joyda mazmundan xoli shakl bo'lishi mukin emas. Shunday qilib, bu nisbatdagi 

shartliligi  san'at  asarining  badiiy  strukturasida  sof  formal  (shakliy)  momentning  maxsus 

xususiyatlarini aniqlashda kam samar berishi mumkin.  

Adabiy  yodgorlikka  badiiy  asar  sifatida  yondashaturib,  biz  badiiy  butunlikning  har  bir 

elementini uning poetik harakatda ekani nuqtai nazaridan baholaymiz: badiiy san'at haqidagi fan 

–  poetika  doirasida  ifodalanuvchi  bilan  ifodalovchi,  estetik  fakt  bilan  estetik  faktning 

tashqarisidagi (hodisa) ikki hodisa bir xil tushunilishi mumkin emas. Bu degani, albatta, adabiy 

yodgorlikka estetik qarashdan boshqa nuqtai nazardan yondoshish mumkin emas: san'at haqidagi 

masala  sotsial  fakt  haqida  yoki  san'atkorning  hissiy  faoliyati  mahsuloti  bo'lishi  mumkin  emas, 

san'at asarini diniy, axloqiy, ta'limiy jihatdan san'at asarini o'rganish imkoniyat darjasida bo'lishi 

mumkin;  metodologiyaning  vazifasi  –  amalga  oshirish  yo'llarini  va  bunday  o'rganish  usullarini 

amalga oshirishning zarur chegaralarini ko'rsatishdir. Lekin shoir kechinmalarini ongsiz ravishda 

uning  zamondoshlari  g'oyalari  bilan  badiiy  asarning  san'at  usullari  bilan  ifodalangan  mazmuni 

sifatida  aralashtirish  yuborib,  uni  badiiy  shakl  sifatida  qabul  qilish  poetika  masalalarini 

o'rganuvchi ilmiy ishda o'rinli emas.  

Shakl va mazmunning an'anaviy bo'linishi, san'at asarida estetik bilan noestetikni ajratish 

boshqa  san'at  asarining  muhim  xususiyatlarini  estetik  ob'ekt  sifatida  qarashga  zid  bo'lishi 

mumkin:  material  va  usulga  bo'linish  .  Bu  ziddiyat  poeziyaning  ―formal‖  unsurlarini  nazariy 

o'rganish yo'lini ko'rsatadi.  

Poetikani  qurishda  bizning  vazifamiz  –  to'liq  munozarasiz  materialdan  kelib  chiqish  va 

badiiy  kechinmaning  mohiyati  haqidagi  masaladan  qat'i  nazar,  estetik  ob'ekt  strukturasini,  bu 

o'rinda esa – so'z san'ati asarini o'rganishdir. 

Jahon  adabiyotshunosligida  poetikaning  vujudga  kelishida  Arastu  hakimning  benazir 

xizmatlarini  unutmagan  holda  XX  asr  adabiyotshunosligida  poetika  qonuniyatlarining  ustivor 

bo‗lishida V.M.Jirmunskiyning xizmatlari ham sezilarlidir. Chunki yangi yo‗nalishdagi adabiyot 

nazariyasini  shakllantirish  arafasida  uning  asosiga  qo‗yilishi  mumkin  bo‗lgan  nazariy 

konsepsiyalarni  aniqlashga  ehtiyoj  tug‗ildi.  Bir  tomondan,  Friche,  Plexanov,  Pereverzev  nomi 

bilan  bog‗liq  holda  badiiy  asar  zaminiga  ijtimoiy  mazmunni  yuklagan  sotsial  tanqid,  ikkinchi 

tomondan,  san‘atga  badiiy  usullar  yig‗indisi  sifatida  qarashni  asoslayotgan  formal  maktab 

---

vakillarining ishlari  yangi  nazariy tafakkurni shakllantirishga da‘vo qila  boshladi.  Shu jihatdan 

―Poetika nima‖, ―u ilmmi yoki san‘at‖, ―agar ilm bo‗lsa,  qaysi tamoyillar asosida ish ko‗radi ― 

kabi  an‘anaviy  savollarga  qayta  javob  izlanadi.  ―Poetika‖  istilohi  Arastu  hakim  davrida  ilmiy 

muomalada bo‗lib, quyidagi ma‘nolarda qo‗llanilgan: badiiy borliq hosil qiluvchi, badiiy makon 

va zamonda mavjud bo‗lib, dunyo va shaxs haqidagi muayyan konsepsiyalar tashuvchi vositalar 

yig‗indisidir;  adabiyotshunoslik  va  ritorikaga  yaqin  bo‗lgan,  badiiy  borliqni  hosil  qiluvchi 

vositalar  va  uning  strukturasini  o‗rganuvchi  ilmiy  predmetdir.  Arastuning  ―Poetika‖si  Forobiy 

tarjimasida  arab  tilidagi  manbalarda  takror  tilga  olinsa-da,  tarjimada  asliyatdagi  so‗z  (poetika) 

emas,  balki  sarlavha  ostidagi  ―Fi-s-  sanoatu-sh-she‘r‖  deb  berilgani  uchun  arab-fors-turk 

poetikasi  xususida  fikr  yuritilganda,  mutaxassislar  uni  balog‗at  ilmi  (hozirgi  istilohda  –  badiiy 

san‘atlar) istilohi bilan qabul etishga o‗rganganlar. Masalan, R.Musulmonqulovning ―Fors-tojik 

adabiyotining  poetikasi‖  asarida  Arastu  nazarda  tutgan  ma‘noda  emas,  balki  ko‗proq  uni  aruz, 

qofiya va badiiy san‘atlarning majmui sifatida qaralgan.    

Rus  adabiyotshunosligida  V.Jirmunskiy  "Adabiyot  nazariyasi  masalalari"  (―Вопросы 

теории  литературы‖),  A.Potebnya  "Nazariy  poetika"  (―Теоретическая  поэтика‖), 

B.Tomashevskiy "Adabiyot nazariyasi. Poetika" (―Теория литературы. Поэтика‖) asarlari bilan 

nazariy  poetika  fani  rivojiga  sezilarli  hissa  qo'shdilar.  XX  asr  boshida  Rossiyada  sotsial 

tanqidning sotsrealizm asosiga qo‗yishi munosabati bilan 20-yillarning o‗zidayoq formal maktab 

vakillarining qarashlari keskin tanqidga uchradi. Lekin ulardan ayrimlarining poetika xususidagi 

qarashlari  hamon  ahamiyatli.  B.V.Tomashevskiy:  ―Poetika  o‗z  vazifasini  adabiy  asarning 

qurilish  xususiyatlarini  o‗rganishda  ko‗radi.  Poetikaning  o‗rganilish  ob‘ekti  –  badiiy  adabiyot. 

O‗rganish usuli esa – hodisa va talqinlarni tasniflash va tavsiflashdan iborat‖ deb yozadi. Poetika 

V.Jirmunskiy  so‗zlari  bilan  aytganda,  ―uslubni  yaratish  vositasi  va  badiiy  dunyonining 

qurilmasini  o‗rganishni  o‗z  zimmasiga  oladi.  Shunday  ekan,  poetika  adabiyotni  san‘at  sifatida 

o‗rganuvchi fan, poeziya haqidagi ilmdir‖ deb xulosalaydi. Poetika  – adabiyotni san‘at sifatida 

o‗rganuvchi fandir. Agar azaldan mavjud bo‗lgan bunday so‗z qo‗llanilishini qabul qilsak, shuni 

dadil  tasdiqlab  aytish  mumkinki,  keyingi  yillarda  adabiyot  haqidagi  fan  poetika  belgisi  ostida 

rivojlanmoqda.  

Adabiyotshunoslikda  esa  o'z  ob'ektiga  ko'ra  tizimli  munosabatdan,  ya'ni  adabiyot 

(matn)ga qaysi jihatdan yondashilayotganiga qarab uning ob'ekti va predmeti belgilanadi.  

1.  Matnga  asoslangan  nazariyalar  (formal-struktural  yondashuv,  yangi  tanqid, 

narratologiya) uchun badiiy matn nazariy fanning birlamchi ob'ekti bulgani uchun matn mohiyati 

(nazariyasi), tarkibi (strukturasi), talqini (germenevtikasi), ifodaviyligi kabi ilmiy muammolar bu 

yo'nalishdagi tahliliy jarayonning predmetini tashkil qiladi. 

2. Muallifni o'rganishga qaratilgan nazariyalar (biografik va psixoanalitik yondashuv, shu 

bilan  birga  feministik  adabiyot-shunoslik,  fenomenologik  tadqiqotlar  uchun  ob'ekt  badiiy  ijod 

yoki muayyan ijodkorning asarlari bo'lgani uchun ham uning predmetini muallif uslubi, uslubni 

ro'yobga  chiqaruvchi  tashqi  (metod,  janr  va  boshqalar)  va  ichki  xususiy  hollar  (dunyoqarash, 

yozish  qoidalari,  mahorat)  kabilar  ushbu  yo'nalishdagi  nazariy  qarashlarning  predmetini  tashkil 

qiladi. 

3. Kitobxonga qaratilgan nazariyalar (retseptiv estetika, asarni idrok etish tarixi; tarixiy-

funktsional  tadqiqotlar)  uchun  kitobxon  asosiy  ob'ekt  sifatida  yuzaga  chiqadi  va  bu  bo'limning 

predmetini  –  badiiy  matn  idroki,  uni  qabul  qilish  usullari,  badiiy  muloqot  (kommunikatsiya) 

qonuniyatlari tashkil qiladi. 

4. Adabiy va madaniy-tarixiy kontekstga oid nazariyalar (reministsentsiya, intertekstual) 

tadqiqotlar,  sotsiologik  va  tari-xiy-materialistik  yondashuv,  ―yangi  istorizm‖  va  kulturologik 

metodologiya  kabilar  uchun  tadqiqot  ob'ekti  adabiy  jarayon  masalalari  bo'lgani  uchun  ham  bu 

yo'nalish  uchun  adabiyot  nazariyasi  fan  predmeti  sifatida  adabiy  jarayon  masalalari, 

an'anaviylik-izdoshlik  va  vorislik,  terminologiya  va  ularning  identifika-siyasi  kabi  masalalarni 

belgilash mumkin . 

---

Bu  nazariya  va  kontseptsiyalarda  yondashuv  turlicha  bo'lishidan  qat'i  nazar, 

adabiyotshunoslik  fanining  ob'ektini  yuqoridagi  qa-rashlarni  umumlashtirgan  holda  shunday 

tasavvur qilish mumkin: 

MATN > IJODKOR > IDROK ETUVCHI (ADRESAT) > ADABIY JARAYON  

Biroq  bu  munosabatlar  tizimi  adabiyottshunoslikning  o'z  ob'ektiga  munosabati  orqali 

tadqiq prdedmetini yuqoridagicha uning nazariy yo'nalishlaridan kelib chiqib belgilash imkonini 

beradi. 

Adabiyotni  tadqiq  etish  metodining  o‗rganilishi  masalalarini  qaytadan  ko‗rib  chiqish 

shunday qarorga olib keldiki, adabiyot san‘at sifatida o‗rganilishi kerak va badiiy so‗z materiali 

asosidagi madaniyat tarixi muammolarining jo‗n tuzilishi tarixiy va nazariy poetikaga o‗z o‗rnini 

bo‗shatib  berishi  kerak.  Shu  ma‘noda  nazariy  poetika  badiiy  asar  tarkibiy  qismlarini 

o‗rganadigan  fan,  ya‘ni  adabiyotshunoslikning  muayan  bir  tarkibiy  qismi  sifatida  muhim 

ahamiyatga ega. 

―Nazariy  poetika‖  faniadabiyotshunoslikning  tarkibiy  qismi  sifatida  poetika 

qonuniyatlari,  badiiy  asarni  o'rganish  va  talqin  etishning  qonun-qoidalari  va  nazariy  asoslarini 

o'rganishni maqsad qiladi.