Nazariy fizika kursi


  Erkin  m od d iy  nuqtaning



Download 9,24 Mb.
Pdf ko'rish
bet27/280
Sana02.01.2022
Hajmi9,24 Mb.
#311944
1   ...   23   24   25   26   27   28   29   30   ...   280
Bog'liq
Abdumalikov A.Elektrodinamika

2.2 
Erkin  m od d iy  nuqtaning 
energiya  va  im pulsi
M a’lumki,  Lagranj  funksiyasidan  tezlik  kom ponentalari  b o ‘yicha 
olingan  hosila  im pulsning  mos  kom ponentalariga  teng  bodadi. 
Shu 
qoidaga  ko‘ra  (2 .8)  dan  tegishli  hosilalarni  olib,  relyativistik  zarracha- 
ning  impulsini  topam iz:
m vx 
m vv 
mvy 

x
V , =  
<-----—, 
P»  =   - 7= = .  
№  =   - 7= = -  
(2  9)
A 7 ?  
n
A3 ?
43


yoki  vektor  ko'rinishida
m v
(2.10)

Lagranj  funksiyasi  (2.8)  va impuls ifodasidan foydalanib erkin  m od ­
diy  nuqtaning  energiyasini  aniqlaymiz:
„  

rnv2 

v 2 
m e2 
£   =   p v   -   С  —  —j = ........+  т с  \  1 ------- -   =   —= = = .  
(2.11)

c2
Bu  munosabat  juda  muhim  b o'lib ,  relyativistik  zarrachaning  tezligi 
nolga  teng  bo'lgan da  ham  uning  energiyasi  noldan  farqli  va  musbat 
bo'lishini  ko'rsatadi,  y a ’ni
£0  =   rnc2. 
( 2.12)
Bu  kattalik  zarrachaning  tinch  holatdagi  energiyasi  deyiladi  va  fun­
damental  m a’noga  ega.  Demak,  (2.11)  zarrachaning  tinch  holatdagi 
va  harakat  bilan  b og 'liq   bo'lgan  kinetik  energiyalaridan  tashkil  topgan 
ekan.
Sistemaning harakat  qonunlarini  o'rganishda  Lagranj  funksiyasi  bi­
lan  bir qatorda  G am ilton  funksiyasidan ham  foydalaniladi.  Konservativ 
sistemalar  uchun  Gam ilton  funksiyasi  energiyaga  teng.  O datda,  Gamil­
ton  funksiyasi  impuls  orqali  yoziladi.  Shuning  uchun  (2.9)  yoki  (2.10) 
ifodalardan  tezlikni  impuls  orqali  ifodalaym iz:
i’2 = —
r.  
(2.13)
m 2c 2  +  p 2
Bu  ifodani  (2.11)  ga  q o'y ib   Gam ilton  funksiyasi  uchun  quyidagi  ifodani 
topam iz:
'H  =   \Jp2c 2  +   m 2c4. 
(2.14)
Zarrachaning  tezligi  yorug'lik tezligidan ju d a kichik b o'lga n d a   (2.10)  va 
( 2 .11)  klassik  mexanikadagi  impuls  va  energiya  ifodasiga  o'tishi  kerak. 
H aqiqatan  ham  с  —>  oc  da bu  ifodalar  quyidagi  ko'rinishni  qabul  qiladi:
p   =   m v

(
2
.
1 5
)

m v 2
£   =   rnc  -I-----— . 
(2.16)
44


Bu  yerda  (2.15)  klassik  zarrachaning  im pulsiga  teng,  (2.16)  esa  klassik 
zarrachaning  kinetik  energiyasidan  m e 2  bilan  farq  qiladi.  Bu  yana  bir 
m arta  relyativistik  zarrachaning  energiyasi  ikki  qismdan  iborat  ekanli­
gini  k o‘rsatadi.
Shu  vaqtgacha  bitta  zarrachani  k o:rish  bilan  chegaralanib  keldik. 
A m m o  uning elementarligi  (ichki tuzilishi)  to ‘g'risida gapirganirniz y o ‘q. 
Sim  sababli  yuqoridagi  barcha  gaplar  zarrachalar  sistemasi  uchun  ham 
o ‘rinli b o ia d i.  Faqat bu holda  tezlik zarrachalar sistemasining bir butun 
harakat  tezligi  va  massasi  esa  t o iiq   massaga  teng  deb  olishiiniz  kerak. 
Nisbiylik  nazariyasida  erkin  jism   energiyasi,  klassik  fizikadagidan  farqli 
ravishda aniq qiym atga ega va musbat  b o ia d i.  Klassik fizikada energiya 
uchun  hisob  boshi  ixtiyoriy  b o ig a n lig i  sababli  u  musbat  yoki  manfiy 
b o iish i  mumkin  edi.
Relyativistik  erkin  zarracha  impulsi  va  energiyasi  orasidagi  b o g ia ­
nishni  (2.10)--(2.11)  ifodalarga  asosan  quyidagi  ko‘rinishda  yoziladi:
£ v
 
P  =   - j - .  
(2.17)
Zarrachaning  tezligi  v  —>  a  da  (2.10)-(2.11)  ga  asosan  uning  impulsi  va 
energiyasi  cheksizga  intiladi.  A m m o  (2.17)  b og ia n ish   bu  holda  ham 
m a’noga  ega  b o ia d i.  Masalan,  y o ru g iik   tezligi  bilan  harakatlanuvchi 
massasi  nolga  teng  b o ig a n   zarrachalar  (foton )  uchun  (2.17)  quyidagi 
koi'inishga  o ‘ tadi:
p = ~ .  
(2.18) 
С
Massasi  noldan  farqli  b o ig a n   jism   y o ru g iik   tezligiga  ju da  yaqin  tez­
lik  bilan  harakatlanayotgan  ( ultrarelyativistik)  zarrachalar  uchun  ham 
(2.18)  taqriban  t o ‘g ‘ri  b o ia d i.  Chunki,  bu  holda  uning  tinch  holatdagi 
energiyasi  harakat  bilan  b o g iiq  b o ig a n   energiyadan ju d a  kichik  b o ia d i.
Variatsion  prinsip  orqali  zarrachaning  energiya  va  impulsini  to ‘rt 
o ich o v li  koi'inishda  aniqlaymiz.  Buning  uchun  ta ’sir  integrali  (2.7)  ni
variatsiyalashda  ds  —  \/~dxi  dxj. 
S(ds)  =   —
8 (d x')  hisobga  olamiz:
as


b 
SS 
=   - m e  
J   -~^-8(dxl) 
— 
—7ue J  — ~~d(Sxl) 
=  
~ m   j   uLS(dxl).


a
(2.19)
45


Bu  yerda  щ  4-tezlik.  (2.19)  ni  b o ‘laklab  integrallaymiz:
b
6S  —  —гпщ бх1 
+   rn
b
J
dui
5x'  ds  =   0 .
(2.20)
a
ds
a
Eng  qisqa  ta ’sir  prinsipiga  asosan  zarraning  boshlang'ich  va  oxirgi  nuq- 
talardagi holati  o'zgarm as bo'lgan   (fix1 (a )  —  5x*(b)  —  0)  trayektoriyalar 
solishtiriladi.  Bunga asosan  (2.20)  dagi birinchi had nolga teng.  Demak, 
variatsiya  nolga  teng  bo'lishi  uchun
Bundan erkin  zarrachaning tezligi to'rt  o'lchovli ko'rinishda ham o'zgar­
mas  ekanligi  kelib  chiqdi.  (2.21)  erkin  zarrachaning  harakat  tenglam a- 
sining  to'rt  o'lchovli  ko'rinishini  beradi.
da masalan,  yuqori chegarada 6 x l  nolga teng emas deb olamiz.  Bu holda 
ta ’sir  integralining  variatsiyasi  nolga  teng  bo'lm asdan  koordinataning 
funksiyasi  b o 'lib   qoladi:
Bu yerda yuqori  chegara  o'zgaruvchi  bo'lganligi  uchun,  natija  b nuqtaga 
tegishli  ekanligini  yozish  shart  emas.
Ta’sir  integrali  singari  uning  variatsiyasi  ham  invariant  -  skalyar 
kattalik  bo'lganligi  uchun  (2.22)  ifodaning  o'n g   tom oni  ham  skalyar 
bo'lishi  kerak,  ya’ni  ikki  4-vektorning  skalyar  ko'paytm asiga  teng  b o 'li­
shi  kerak.  d x1  4-vektor  bo'lganligi  uchun
ham  to'rt  o'lchovli  vektor  bo'ladi. 
(1 .5 9 ) - ( l.62)  va  (2.11)  ifodalarni 
inobatga  olsak,  bu  vektorning  vaqt  komponentasi  energiyani  yorug'lik 
tezligiga  nisbatiga.  qolgan  uchtasi  esa  uch  o'lchovli  impulsga  teng  ekan­
ligini  aniqlaymiz.  pl  kontravariant  4-impuls  deyiladi:
(
2
.
21
)
Energiya  va  impulsni  to'rt  o'lchovli  ko'rinishda  yozish  uchun  (2.20)
\b
6S  =   — т щ 5 х 
=   —т щ 6 х г.
(
2
.
22
)
pl  =   m u 1
(2.23)
(2.24)
46


Shunday  qilib,  relyativistik  mexanikada  zarrachaning  energiyasi  va 
impulsi  bitta  4-vektorning  komponentalari  ekan. 
T o ‘rt  o'lchovli  ta- 
zoda  aniqlangan  har  qanday  4-vektor  uchun  yozilgan  (1.49)  Lorentz 
almashtirishlariga  asosan  energiya  va  impuls  uchun  almashtirish  for- 
mulalarini  yozamiz:
£'  +   Vp'x 
_ Р ' х   +   \
_  

_  
/
- J i - t P '  
p’ ~  
PU~ P 'J’ 
p
£
Erkin  zarracha  4-iinpulsining  kvadrati  p'pi  =   -5   —  p 2  =   m 2c2  invariant
с
kattalikdir.
Kuchning  oddiy  ta ’rifiga  o ‘xshash  4-kuch  vektorini  kiritamiz:
Г   =   M -   =   m —
  =   m w\ 
(2.26)
dr 
dr
Bu  yerda  w l  4 -tezlanish  vektori. 
(1.65)  -  (1.68)  form ulalardan  foy­
dalanib  4-kuch  vektorining  komponentalarini  yozamiz:
=
 
— 7
=
- f   =   ” 7 = = f   - 
(2-27)
F l 
=  
= - j £ i =   , 
(2.28)
T *
 
=  
=   - 7 = 5 =   . 
(2-29)
F 3 
=  
- 1-------- j g i   =  

(2.30)
Bu  vektorning  vaqt  kom ponentasi  (2.27)  kuchning  bajargan  ishi  bilan 
bog'liq.  F   =   d p / d t  odd iy  uch  o'lchovli  kuch.  4-kuchning  kom ponen­
talarini  birlashtirib  yozish  mimkin:
Я =   f  
(2.31)
K uch  masalasi  ustida  yana  to'xtalib  o'tam iz.  Relyativistik  impuls 
ifodasi  (2.10)  tezlikning  m oduliga  va  yo'nalishiga  b o g 'liq   bo'lganligi
47


uchun  kuch  ham  ikki  qismdan  iborat  b o ia d i.  Tezlik  faqat  y o cnalishi 
b o ‘yicha  o :zgaradi  deb  faraz  qilamiz.  Bu  holda  kuch
dp 

dv
(2.32)
Tezlikning  faqat  kattaligi  o'zgarayotgan  b o isa .  kuch
d/n 

dv

dv
(2.33)
dt 
з  dt
з  d t '
Agar  tezlikning  ham  y o ‘nalishi,  ham  kattaligi  vaqtga  b o g iiq   b o is a . 
kuch  quyidagicha  aniqlanadi:
Bu  yerda  (2.11)  va  (2.27)  ifodalarni  inobatga  oldik.  (2.34)  ifodadan 
foydalanib  klassik  m a'nodagi  tczlanish  a = d v / d t   ni  kuch  orqali  ifo- 
dalasli  mumkin:
Shu  vaqtga  qadar  bitta  zarracha  masalasini  k o ;rib  chiqish  bilan 
cheklandik. 
0 ‘zaro  ta ’sirlashuvchi  elementar  zarrachalardan  tashkil 
topgan  relyativistik  sistema uchun  mexanika  qonunlarini  o ig a n ish  juda 
murakkabdir.  A m m o,  b a ’zi  sodda  hollarda  zarrachalar  sistemasi  uchun 
bir  qator  umumiy  qonunlarni  aniqlash  mumkin.
/

inv
m  
dv 
v  d 
m e2
+
771
 
dv 
v  d£
a  =
dv 
1
dt 
rri
(2.35)
A gar  v  с.  b o is a ,  / ,   =   f 2  —  F  =   dp/dt.  a  =   F/m .

Download 9,24 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   23   24   25   26   27   28   29   30   ...   280




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish