Nazariy fizika kursi

_ mee4 
1
(1.33)
Elektron bir turg‘un orbitadan ikkinchisiga o ‘tganida, m asalan 
n
holat orbitasidan 
m  
holat orbitasiga o ‘tganida va agar 
n > m  
bo ‘lsa, 
energiya kvantining chiqishi kuzatiladi:
м г-IT 
it 
- me-e* (
1 
О
" 
2
h
2
(m 2 
n2 
}
(1-34)
Bu energiyaning chastotasi Plank doimiysi orqali aniqlanadi 
va 
A
E = hco
b o ‘ladi, u holda
' ' 1 
1
E .-E .
w
=
П
2 ft3 
25
m
n~
(
1
.
35
)

---

ifodaga ega b o ia m iz va (1.35) orqali nurlanishning chastotasi 
aniqlanadi.
Shunday qilib, (1.33) formula vodorod atomi uchun 
n
ning har xil 
qiymatlariga to ‘g ‘ri keladigan energiya qiymatlarini, yani /■:„ lami, 
hisoblashga imkon beradi. Bu asosda vodorod atomining energetik 
sathlarini chizish mumkin. Vodorod atomining normal (uyg‘onmagan) 
holatida elektron eng quyi energetik sathda, y a ’ni kvant sonining 
»
= I 
qiymatiga mos keluvchi sathda joylashgan b o iad i. Agar atomga 
tashqaridan biror energiya berilsa, elektron 
n
= 2,3,4...qiymatiarga mos 
b o ig a n energetik sathlaming biriga k o ‘tariladi. Atom ning bu holatlari 
uyg‘ongan holatlar deb ataladi. U yg‘ongan holatdan normal holatga 
qaytayotgan atom elektromagnit nurlanish chiqaradi.
Asosiy holatdagi atomning energiyasi:
TH
£ „ = - < = -1 3 ,6 4 eF
2
Ti
ga teng b o iib , vodorod atomining ionlashtirish potensiyali uchun Bor 
nazariyasi tomonidan keltirib chiqarilgan va bu qiymat tajriba natijalari 
bilan mos keladi. Misol tariqasida N.Bor nazariyasini tasdiqlovchi bir 
tajriba keltirib o ‘tiladi.
M ikrosistemalarga xos b o ig a n holatlam ing diskretligi, y a ’ni diskret 
energetik sathlam ing mavjudligini Frank va Gers 1914-yilda tajriba 
orqali tasdiqlashdi. Ular simob b u g ia ri orasidan elektr tokini o ‘tkazib, 
elektron bilan gaz atomi to ‘qnashuvining elastik yoki noelastik 
xarakterlari 
uchun 
to ‘qnashuvdan 
keyin 
tezliklar 
taqsimotini 
tekshirishgan edi. Tajribalar natijasida, Frank 
va 
Gers quyidagi 
natijalarga kelishgan edi:
1. Elektronlarning tezligi muayyan kritik tezlikdan kichik b o ig a n
holda, to ‘qnashuv elastik tarzda namoyon b o ia d i, y a ’ni elektron o ‘z 
energiyasini atom ga 
bermasdan, faqat o ‘z tezligi y o ‘nalishini 
o ‘zgartiradi.
2. Agar elektronlarning tezligi biror muayyan kritik tezlikka teng 
b o is a , bu hollarda to‘qnashuv noelastik sodir b o ia d i, y a ’ni elektron 
o ‘z energiyasini qisman y o ‘qotadi va aynan shu energiya atomga o ‘tib, 
o ‘z navbatida atom katta energiya bilan xarakterlanuvchi boshqa 
statsionar holatga o ‘tadi.
26

---

Boshqacha aytganda, atom um uman energiyani qabul qilmasligi 
m um kin (elastik tuqnashuvda) yoki yonma-yon joylashgan ikki 
statsionar holatlam ing ayirm asiga teng energiyasiga mos b o ‘lgan 
energiya miqdorini qabul qilishi mumkin (noelastik to ‘qnashuv). 
Natijada elektronlarning energiyasiga b o g iiq holda, o ‘tayotgan elektr
toki rasm da tasvirlangan maksimum 
va minimumlarga ega b o ia d i.
Elektronlarning kinetik energiyasi 
ortishi bilan tok ham orta boshlaydi, 
lekin bu 
ortish 
elektronlarning 
energiyasi 
4,9 
eV 
qiymatigacha 
davom etadi. Shunday so ‘ng tok 
keskin kamayadi, chunki elektronlar 
simob 
atomlari 
bilan 
to ‘qnashish 
jarayonida ulam ing ichki holatini
o ‘zgartirib, o ‘z energiyalarini y o ‘- 
qotadi, y a ’ni noelastik to ‘qnashuv 
ro ‘y beradi. Tajribaning k o ‘rsatishicha 
tok qiymatlarining keskin kamayishi 
elektronning energiyasi 4,9 eV ga karrali b o ig a n holda amalga oshadi. 
Demak, simob atomini quyi energetik sathdan yuqori energetik sathga 
k o ‘tarish uchun 4,9 eV energiya lozim ekan. Elektron faqat m a’lum 
energiyani simob atomiga beradi. Yuqoridagi tajribadan m aium ki, 9,8 
eV va 14,7 eV energiyalarda elektronlar mos ravishda simob atomining 
ikkinchi va uchinchi energetik sathlariga k o ‘tariladi. Shu tariqa Frank va 
Gers tajribasi atomning tu rg‘un holatlari haqidagi Bor postulatini 
isbotlab berdi va atomlarda diskret energetik sathlar mavjudligini 
bevosita tasdiqladi.
Bor nazariyasining yutuqlaridan yana biri shundan iboratki, uni 
vodorodsimon atomlar, y a’ni yadroning zaryadi