«nazariy elektrotexnika»

Download 2,25 Mb.

Sana	01.01.2022
Hajmi	2,25 Mb.
	#288274

Bog'liq
2-kurs tajriba EE sirtqi

KIRISH

O`zbekiston Respublikasi

Oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligi

NAVOIY KON-METALLURGIYA KOMBINATI
NAVOIY DAVLAT KONCHILIK INSTITUTI
"Energo-mexanika" fakulteti

"Elektr energetikasi " kafedrasi

« NAZARIY ELEKTROTEXNIKA »

fanidan
TAJRIBA ISHI.

5310200 «Elektr energetikasi» (tarmoqlar bo`yicha),

Navoiy- 2021
Tuzuvchilar: dots. Tovboyev A.N.ass. Mardonov D.Sh., ass. Murodov X.Sh.

Ushbu uslubiy ko’rsаtmа «Elеktr enеrgеtikаsi» kаfеdrаsining 14.05. 2021 y №17 sоnli yig’ilishidа muhоkаmа qilinib, «Enеrgо mеxаnikа» fаkultеtining 30.05. 2021 y №10 sоnli kеngаshidа ko’rib chiqilib, institutning o’quv-uslubiy kеngаshigа ko’rib chiqish uchun tаvsiya qilingаn.

Uslubiy ko’rsаtmа institut o’quv-uslubiy kеngаshining 20.06.2021 yildagi №6-sonli yig’ilish qaroriga asosan chop etildi.
Tаkrizchilаr: Eshеv H.H. – NIES «Elеktrоtеxnik lаbоrаtоriya» sining bоsh muhаndisi
Eshmurоdоv Z.О.-NDKI «АB» kаfеdrаsi dоsеnti.

KIRISH

“Nazariy elektrotexnika” fanini o’rganishning ajralmas bir bo’lagini tajriba ishlari tashkil etadi. Texnika sohasining maxsus mutaxassisliklarida “Nazariy elektrotexnika” ni yaxshi bilmay turib, o’qiyotgan yo’nalishni mukammal o’rgaib bo`lmаydi. Chunki bu fan bunday mutaxassisliklar uchun asosiy o’zak hisoblanadi. Fanni mukammal va puxta o’rganishda tajriba ishlari muhim o’rin tutadi. Tajriba ishlarini bajarish jarayonida talabalar ma’ruzada o’tilgan nazariy bilimlarni amaliy jihatdan tajriba orqali mustahkamlaydilar va boyitadilar. Tajriba ishini bajarishdan asosiy maqsad talabalarni mustaqil amaliy ish qilishga (o’z qo’li bilan elektr zanjirini yig’ish, qiymatlarni o’lchash va h.k.) o’rganish va tajriba natijalarini chiqara bilishga o’rgatishdir.

Tajriba ishlarining mavzui “Elektrotexnikaning nazariy asoslari” fanini o’rganuvchi, elektroenergetika va radiotexnika bakalavrlarini tayyorlovchi mutaxassisliklarga to’la mos keladi.

Tajriba ishlarini bajarish tartibi.

Tajriba ishi dekanat tomonidan tasdiqlangan dars jadvali bo’yicha olib boriladi. Har bir guruh bir necha guruhlarga bo’linadi( har bir guruhda 7-8 talaba bo’lishi mumkin) va shu guruhlar alohida-alohida ish stendlarida tajriba ishlarini bajaradilar.

Tajriba ishini talaba o’quv dasturining qaysi mavzui yuzasidan o’tkazilishini aniqlamog’i kerak. Talaba tajribaga oid ilmiy adabiyotlar va ma’ruza konspektidan foydalangan holda ishning salmog’i, ma’nosini, maqsadi va tajribadan olinadigan natijalarni, bajarish tartibi va kerakli yordamchi materiallarni tayyorlashi kerak.

Talaba ajratilgan vaqt davomida ishni bajarib, olingan natijalarni hisoblab, berilgan ko’rsatma va topshiriqlarni bajarib, shu ish bo’yicha ma’lum xulosaga ega bo’lishi kerak. Amaliy ishga o’tishdan avval talaba kollekvium topshirib, tajriba rahbaridan ruxsat olmog’i kerak. Tajriba rahbarining bajaradigan ish yuzasidan savollarga qoniqarli javob olishi ham nazarda tutiladi.

Tajriba ishlari maxsus moslangan stendlarda bajariladi. Stendlarda tajriba ishlarining prinsipial sxemasi ko’rsatilgan. Hamma passiv elementlar stendning ichki tomoniga joylashtirilgan va shu elementlarning qismlari maxsus qisqichlar yordamida stendning tashqi tomoniga chiqarib qo’yilgan. Sinusoidal tok manbai bilan elektr zanjiri elementlari va elektr o’lchash asboblari izolyatsiyalangan simlarni maxsus qisqichlarga ulash orqali tashqi tomondan amalga oshiradi. Elektr zanjirini stendda yig’ishdan avval unda ishlatmoqchi bo’lgan elektr o’lchash asboblari bilan tanishib chiqmoq kerak. Ularning sxemaga ulanishi ketma-ket, parallel, o’lchashi mumkin bo’lganda katta qiymatini va bo’lingan qiymatini yaxshilab o’rganishlari shart.

Elektr zanjiri ish stendida yig’ilganda, asosiy tok oqib o’tayotgan zanjirga katta e’tibor berish kerak. Birinchi bo’lib asosiy o’zagi (bitta tok oqib o’tayotgan tarmoq) ni yig’ib turib, so’ngra unga yordamchi bo’lgan tarmoqlarni yig’ish maqsadga muvofiqdir. Ish stendida elektr zanjirini yakka-yakka yig’ish tavsiya etiladi. Guruhlardagi qolgan tаlаbаlаr esa, uni tekshirib turadi. Elektr zanjiri ish stendida yig’ib bo’lingandan so’ng uni, albatta, tajriba rahbari tekshirib bergach, zanjirga elektr manbaini ulash mumkin. Ish bajarish jarayonida texnika xafvsizligi qoidalariga nihoyatda e’tibor berilishi talab etiladi. Kuchlanish ostida turgan elementlarni bir-biriga ulab turuvchi simlarni qo’l bilan ulash qat’iyan man qilinadi.
№1-TAJRIBA ISHI.

O’zgarmas tok elektr zanjirlarida elektr energiya iste'molchilarini ketma-ket, parallel va aralash ulash.

Ishdan ko`zda tutilgan maqsad:

a) Oddiy elektr zanjirlarini yig`ishni o`rganish (ketma-ket, parallel va aralash ulanishlar);

b) Zanjirning istalgan qismidagi kuchlanishlar tushuvi va tokini o`lchash;

v) Zanjirning bir qismi uchun Om qonunini amalda tekshirish;

g) O`zgarmas tok zanjiri uchun Kirxgofning I va II qonunlarini amalda ko`rish;

d) Zanjirning to`la va alohida qismlaridagi quvvatni aniqlash;

e) quvvatlar balansini amalda tekshirish.

Ishga tushintirish.

Elektr zanjiri deb-elektr energiya manbasida, elektr energiya iste'molchilaridan o`lchovchi simlardan tuzilgan zanjirga aytiladi. Elektr zanjiri tarkibida kommutatsion apparatlar va elektr o`lchov asboblari bO`lishi mumkin.

Oddiy elektr zanjiri I-rasmda tasvirlangan E.YU.K. manbasi YE, batareya B tarzida va elektr energiya iste'molchilari hisoblangan cho`g`lanma lampa L bilan ifodalangan. Bu zanjirdagi tok E.YU.K. YE ga to`g`ri proportsional bo`lib Om qonuni bilan ifodalanadi.

(1)

- zanjirning qarshiligi, tokning o`tishiga to`sqinlik qiladigan kattalik.

Kuchlanish va tokni o`lchash elektrotexnikada bevosita o`lchanayotgan kattalikni ko`rsatuvchi ishlash uslublari turlicha sistemaga taaluqli bo`lgan ampermetrlar va voltmetrlar yordamida amalga oshiriladi.

Kuchlanish o`lchovchi voltmetr manbaga yoki iste'molchiga parallel ulanadi va uning ichki qarshiligi o`lchanayotgan qism qarshiligidan bir necha barobar katta bo`lishi kerak. (2a-rasm). Tok kuchini o`lchovchi asbob ampermetr tok o`lchanayotgan qismga ketma-ket ulanadi va uning ichki qarshiligiga nisbatan bir necha barobar kichik bo`lishi kerak (nolga yaqin bo`lishi kerak).

Б

U

R

I

Е

a) b)

1-rasm. Oddiy elektr zanjiri sxemasi.

A) Printsipial sxemasi. B) Elektr sxemasi

a) b)

2-rasm. Tok kuchini o`lchash va kuchlanishni o`lchash.

A) Kuchlanishni o`lchash. B) Tok kuchini o`lchash.

Tarmoqlangan elektr zanjirlarida (manbadan toklar har xil tarmoqlar orqali og`ishi mumkin) tugunga keluvchi toklar yig`indisi tugundan ketuvchi toklar yig`indisiga teng bo`lishi kerak. Bu Kirxgofning I-qonunidir. Agar tugunga kelayotgan toklarni musbat, tugundan ketayogan toklarni manfiy deb olsaq, u vaqtda bu qonun matematik ravishda quyidagicha ifodalanadi.

(2)

Kirxgofning II-qonuni bo`yicha ifodalanuvchi har qanday yopiq konturda konturda E.YU.K. bilan kuchlanish orasida bog`lanish bor: elektr zanjirining hqu qanday yopiq konturida kuchlanishlar tushuvining algebraik yig`indisi shu konturdagi energiya manbalarining (E.YU.K. larning) algebraik yig`indisiga teng:

(3)

Elektr energiya manbasining quvvati quyidagicha aniqlanadi.

(4)

Zanjirning bir qismi uchun Om qonuniga asosan shu zanjir qismida iste'mol qilinayotgan quvvatni quyidagicha ifodalash mumkin.

(5)

bu yerda va mos holda zanjir qismining qarshiligi va o`tkazuvchanliklari.

qarshilikdan tok o`tganda undan issiqlik aIralib chiqadi (buni (5) ifodaga mos ravishda Ioul-Lents qonuni tasdiqlaydi).

Energiyaning saqlanish qonuniga asosan vaqt birligi ichida sxema qarshiliklarida aIralib chiqayotgan issiqlik miqdori, shu vaqt ichida elektr energiya manbalari berayotgan energiyaga teng bo`lishi kerak. Shunday qilib, sxema E.YU.K. manbalari berayotgan energiyaga asosan energetik balans tenglamasi quyidagicha bo`ladi.

(6)

Laboratoriya ishiga topshiriq.

3.1. Om qonunini amalda tekshirish.

3-rasmda tasvirlangan elektr zanjirining sxemasi yig`iladi.

3-rasm. tajribada Om qonunini tekshirish sxemasi.

Yuklama rezistori dagi tokni o`zgarishini va unga berilayotgan kuchlanishga bog`liqigi aniqlansin. Kuchlanish potentsiometr yordamida o`zgartiriladi. Bu bog`liqlik yuklamaning xar xil uchta qiymati olinadi. TAJRIBA natiIalariga asoslanib har uchala qiymat uchun ni son qiymatlari aniqlanadi va birinchi Jadvalga yoziladi.

Zanjir qismida kuchlanish miqdori oshganda tok kattaligini qanday o`zgarishi to`g`risida xulosa chikariladi. ning xar xil qiymatlari uchun bog`liqlikni ifodalovchi grafik quriladi.

3.2. Kirxgof qonunlarini amalda tekshirish.

R ezestiv elementlardan tashqil topgan 4a,b,v-rasmlarda tasvirlangan ketma-ket, parallel va aralash sxemalar yig`iladi.

4 – rasm. Kirxgof qonunlarini amalda tekshirish sxemalari.

A) ketma – ket ulash. B) parallel ulash. V) aralash ulash.

O`lchashlar natiIasiga asoslanib Kirxgofning I va II qonunlari amalda tekshiriladi, tenglamalar tuzilib hisoblash ishlari baIariladi va 2, 3, 4 – Jadvallarga natiIalar qayd etiladi.

TAJRIBAlardan qo`yidagi xulosalar chiqariladi:

-Zanjirning xar xil qismlarida toklarning son qiymatlari;

-Zanjirning xar xil qismlarida kuchlanishning qarshiliklar kattaligiga bog`liqligi;

-Zanjirning ketma – ket qismlarida berilgan kuchlanish bilan kuchlanishlar yig`indisi orasidagi munosabat;

-Zanjirning umumiy qarshiligi bilan alohida qarshiliklari orasidagi munosabat;

-Zanjirning umumiy toki bilan tarmoqlardagi toklar yig`indisi orasidagi munosabat;

-Tarmoqlardagi toklarni tarmoqlar qarshiliklarning son qiymatlariga bog`liqligi;

O`lchashlar natiIalariga asoslanib barcha sxemalar uchun zanjirning umumiy qarshiliklari va alohida qismlaridagi qarshiliklari hisoblansin. Umumiy hisoblangan qarshilklar bilan umumiy tok va kuchlanish orqali aniqlangan qarshiliklar natiIalari solishtirilsin.

3.3. Butun zanjir uchun va zanjir qismlari uchun quvvatlarni aniqlash.

5 – rasmda tasvirlangan elektr zanjiri sxemasi yig`iladi.

5 – rasm. Zanjir qismlarida quvvatni aniqlash sxemasi.

Reostat surgichi holatiga qo`yiladi va o`lchashlar baIariladi, ning qiymati hisoblanadi. Potentsiometr yordamida zanjirga berilayotgan kuchlanish bir xil ushlab turilib, qarshilik oshiriladi, kuchlanish va toklar yozilib olinadi. Reostat surgichini uch holatida o`lchashlar natiIalariga asoslarning qismlarining qarshiliklari hisoblanadi. Zanjirning to`la quvvati alohida qismlarining quvvatlari hisoblab topiladi. Quvvatlar balansi tekshiriladi.

AJRIBA ishiga tayyorlanishga topshiriqlar

4.1. O`zgarmas tok elektr zanjiri uchun Om qonunlarini tadbiq etilishini o`rganish.

4.2. Kirxgof qonunlari yordamida elektr zanjirlari uchun tenglamalar tuzishni o`rganish.

4.3. Elektr energiya iste'molchilarining ketma – ket, parallel va aralash ulaganda umumiy (ekvivalent) qarshiliklarni hisoblashni o`rganish.

4.4. Elektr zanjirlarida energetik balans tushunchasini tadbiq etish.

TAJRIBA ishini baIarish uchun ko`rsatma.

TAJRIBA ishiga iod barcha TAJRIBAlar universal TAJRIBA stendida baIariladi. Iste'molchilarga elektr energiyasini ximoyali uzish xususiyatiga ega bo`lgan AP avtomat orqali beriladi. Stendning elektr energiya manbalari bloki «set» deb yozilgan tumbler orqali qo`shiladi va bu payt signal lampasi yonadi. E.YU.K. manbalari qismalariga (_E1, E₂, E₃) mos keluvchi tumblerlarni ulash orqali kulanish beriladi. Reostatlarning qismalari , , stendning vertikal old qismiga chiqarilgan, o`lchov asboblari ham old qismiga Ioylashtirilgan bo`lib, magnitoelektrik sistemadagi uchta voltmetr va uchta ampermetrdan tashqil topgan.
1-Jadval

R₁ holati	R₂ holati	O’lchash		Hisoblash
		I	U	R
		A	V	Om
U_{R1 I}	1 2 3
U_{R1 II}	1 2 3
U_{R1 III}	1 2 3

2-Jadval

№ T.r.	O’lchashlar					Hisoblashlar
	I₁	I₂	U₁	U₂	U₃	R₁	R₂	R_um	R_his
	A	A	V	V	V	Om	Om	Om	Om
1
2
3

3-Jadval

№ T.r.	O’lchashlar					Hisoblashlar
	U₁	U₂	I₁	I₂	I₃	R₁	R₂	R_um	R_his
	V	V	A	A	A	Om	Om	Om	Om
1
2
3

4-Jadval

№ T.r.	O’lchashlar						Hisoblashlar
	U₁	U₂	U₃	I₁	I₂	I₃	R₁	R₂	R₃	R_um	R_his
	V	V	V	A	A	A	Om	Om	Om	Om	Om
1
2
3

5-Jadval

№ T.r.

O’lchashlar

Hisoblashlar

U₁

U₂

U₃

R₂

R₃

R_um

R_his

P₁

P₂

P_um

P_his

Hisoblash tuzishga topshiriq.

TAJRIBA ishi bo`yicha hisobot barcha olingan natiIalar aks ettirilgan holda, tushuntirish ishlari va xulosalar yozma ravishda taqdim etiladi. TAJRIBA ishi bo`yicha baIarilgan TAJRIBAlarning sxemalari bo`lishi shart.

TAJRIBA natiIalari, boshlang`ich kattaliklar va hisoblashlar Jadvallarda bo`lishi kerak.

TAJRIBA ishida TAJRIBA natiIalar bilan nazariy natiIalar farq qilsa, yozma ravishda asoslab beriladi.

Tekshirish savollari.

Elektr zanjiri, printsipial sxema va elektr sxema deb nimaga aytiladi?
Tugun, tarmoq va kontur tushunchalarini tushuntiring?
Zanjirning qarshiligi va rezistor tushunchalarini ayting?
Rezistiv elementlarni ketma – ket, parallel va aralash ulash sxemalarini tushuntiring?
Om qonuni va Kirxgof qonunlarini aytib bering?
Umumiy qarshilikni iste'molchilarni ketma –ket, parallel va aralash ulaganda aniqlash qoidalari qanday bo`ladi?
Kuchlanish va tok qanday o`lchanadi?
O`zgarmas tok zanjirida quvvat tushunchasini tushuntiring?Manbaning va zanjirning alohida qismlarining quvatlari qanday aniqlanadi?
Quvvatlar balansini tushuntiring.

Tajriba ishi №2. Bir nechta EYUKli o’zgarmas tok elektr zanjirlarini tekshirish.

1. Ishdan ko`zda tutilgan maqsad.

a) Bir nechta E.YU.K.li elektr zanjirlarini TAJRIBAda tekshirish va ularning hisoblashni o`rganish.

b) Potentsial diagramma qurishni o`rganish.

v) TAJRIBAda ustma-ustlash usulida toklarni hisoblashni tekshirish.

Nazariy qism.

Elektr zanjirlari tarmoqlanmagan va tarmoqlangan zanjirlarga bo`linadi. 3.1.a-rasmda oddiy tarmoqlanmagan elektr zanjiri tasvirlangan sxemani hamma elementlaridan bir xil tok oqadi, chunki bu elementlar ketma-ket ulangan.

A) V)

15 -rasm. Elektr zanjiriga namunalar.

a) tarmoqlanmagan; b) tarmoqlangan.

Oddiy tarmoqlangan elektr zanjiri 15. b-rasmda ko`rsatilgan. Bu sxema ikki tugun va uchta tarmoqdan iborat. Sxemaning har bir tarmogida o`zining toki oqadi. Bunday sxemalarda toklarni va potentsiallarni hisoblash Om va Kirxgof qonunlariga asoslangan holda baIariladi. Potentsial diagramma deganda, yopiq kontur yoki zanjirni ma'lum bir qismi bo`ylab potentsialning taqsimlanish grafigi tushuniladi. Grafikning abtsissa o`qiga zanjir ketma-ket qismlarining ketma-ketligi tartibi bo`yicha qarshiligi quyiladi va shu tartibda ordinata o`qiga zanjir nuqtalarining potentsiallari quyiladi.

Potentsialni aniqlash uchun odatda nuqtaning potentsiali nol deb olinadi (shu nuqta yerga ulangan deb faraz qilinadi).

Ustma-ustlash usulida chiziqli elektr zanjirini hisoblashda quyidagicha foydalaniladi:

Oldin bitta E.YU.K. hosil qiladigan tarmoqlardagi toklar alohida hisoblanadi, keyin esa har bir E.YU.K. hosil qiladigan xususiy toklar hisoblanadi. Qoldirilgan E.YU.K.dan boshqa E.YU.K.larni ichki qarshiligi sxemada qoldirilib (qisqa tutashtirilib) o`zlari sxemadan uzoqlashtiriladi. Tarmoqlardagi haqiqiy toklar alohida topilgan xususiy toklarni algebraik qo`shish orqali aniqlanadi.

3.TAJRIBA ishiga topshiriq.

3.1. Bir nechta EYUKli tarmoqlanmagan zanjirni o`rganish. 3.2-rasmda tasvirlangan elektr sxemasi yigiladi.

Oldin ampermetr va voltmetrlar usullari orqali reostatlarni surgichini ixtiyoriy holatida kuchlanish va toklar o`lchanadi. Har bir EYUKning kattaligini ham o`lchash zarur. EYUK manbalari mos ulangan holda o`lchashlar baIariladi va bitta EYUK sxemadan uzoqlashtirilgan holda o`lchashlar baIariladi va 3.1-Jadvalga yoziladi. Olingan o`lchashlar asosida toklarning hisobiy qiymatlari topiladi va TAJRIBA natiIalari bilan solishtiriladi, xatoliklar baholanadi.

Hisoblash va TAJRIBA natiIalariga tayanib quyidagi xulosalar chiqariladi:

-TAJRIBA va hisoblashlar natiIalarini bir-biridan farq qilish sabablari;

-tarmoqlanmagan zanjirga berilgan E.YU.K. bilan alohida EYUKlarning kattaligini va yo`nalishi orasidagi munosabatlar;

-zanjirdagi EYUKlarning yigindisi bilan zanjir qismlari kuchlanishlar tushuvlarining orasidagi munosabatlar.

Potentsial diagramma qurish.

3.1.-punktdagi hisoblash natiIalaridan foydalanib va 3.2-rasmdagi elektr zanjiri uchun EYUK manbalarining ichki qarshiliklarini hisobga olmasdan sxemadagi barcha nuqtalarning potentsiallari hisoblansin.

Elektr zanjirining barcha nuqtalarini potentsiallari voltmetr yordamida o`lchansin va hisoblash natiIalari bilan solishtirilsin. TAJRIBA va hisoblash natiIalari Ialvallarda ko`rsatilsin. Ikkala kuzatish bo`yicha potentsial diagramma qurilsin va potentsial diagrammaning amaliy ahamiyati bo`yicha xulosa chiqarilsin.

3.2. Ustma-ustlash usuliga asoslanib bir nechta EYUK li tarmoqlangan elektr zanjirlarini TAJRIBAda tekshirish.

3.3-rasmda tasvirlangan elektr sxemasi yigilsin.

Asboblarning ko`rsatishi asosida barcha tarmoqlardagi toklar aniqlansin. Elektr zanjirida E1 EYUK hosil qiluvchi E2 EYUK uzilgan holda hususiy toklar aniqlansin (18-rasmdagi sxema). Bu paytda R1_,R2, R3 qarshiliklarning kattaligi 17-rasmdagi R1_,R2, R3 qarshiliklar bilan bir xil bo`lishi kerak.

Elektr zanjirida E2 EYUK hosil qiluvchi E1 EYUK uzilgan holda xususiy

toklar aniqlansin (19-rasmdagi sxema).

Boshlangich sxemaning toki xususiy sxemalarda aniqlangan toklar asosida topilsin. TAJRIBAda va hisoblash natiIalari Jadvallarda qayd etilsin. Xatoliklar baholansin. Hamma TAJRIBAlarda K tugun uchun toklar balansi tekshirilsin.

TAJRIBA natiIalariga asoslanib quyidagi xulosalar chiqarilsin:

- Umumiy tok bilan tarmoqdagi toklar orasidagi munosabat;

- Boshlangich sxemadagi toklar bilan ustma-ustlash usuli bilan hisoblangan toklar orasidagi farq sabablari;

Ustma-ustlash usuli faqat chiziqli zanjirlar uchun o`rinli ekanligi haqida ma'lumot;

TAJRIBA ishini baIarish uchun ma'lumot.

TAJRIBAlar o`zgarmas tok elektr zanjirlarini tekshirish universal stendida baIariladi. Elektr sxemasini yigish uchun kerak bo`lgan barcha elementlar shartli elektr belgilashlar orqali stendning yuza qismiga o`rnatilgan. Stendning gorizontal qismida ulovchi 20 ta shtepsel simlar va 19 ta ulovchi uzuvchi kalit Lar (tumblerlar) bo`lib, elementlarni elektr ulash shular orqali amalga oshiriladi.

Stendga elektr energiya manbasi «set» deb yozilgan tumbler orqali beriladi, bu payt signal lampasi yonadi. EYUK manbalari qismalariga E1 E2 E3 mos keluvchi kalit orqali kuchlanish beriladi va mos keluvchi signal lampalari yonadi.

Izoh: 3.1.–punktdagi TAJRIBAlarda EYUK manbalaridan birini qisqa tutashtirilganda manbalar blokidagi mos keluvchi tumblerlarni uzib quyish kerak.

1-Jadval

№

I

E₁

E₂

E₃

U_R1

U_R2

U_R3

φ_a

φ_b

φ_c

φ_d

φ_e

φ_f

φ_k

A

V

V

V

V

V

V

V

V

V

V

V

V

V

1

2

3

2-Jadval

№

R₁

R₂

R₃

R_um

E_um

U_um

φ_a

φ_b

φ_c

φ_d

φ_e

φ_f

φ_k

Om

Om

Om

Om

V

V

V

V

V

V

V

V

V

1

2

3

3-Jadval

O’lchashlar

№

E

E

I₁

I₂

I₃

I’₁

I’₂

I’₃

I’’₁

I’’₂

I’’₃

V

V

A

A

A

A

A

A

A

A

A

1

2

3

4-Jadval

Hisoblashlar

№

R₁

R₂

R₃

I₁

I₂

I₃

I’₁

I’₂

I’₃

I’’₁

I’’₂

I’’₃

Σ I_K

Om

Om

Om

A

A

A

A

A

A

A

A

A

A

1

2

3

5. Hisobot BO’YIChA talablar.

TAJRIBA ishi bo`yicha hisobot barcha olingan natiIalar aks ettirilgan holda tushuntirish ishlari va xulosalar yozma ravishda taqdim etiladi. Barcha elektr sxemalari aks ettirilishi kerak. TAJRIBA va hisobdash natiIalari Jadvallarda ko`rsatiladi.

Hisoblash yo`llari soni qiymatlari bilan umumiy holda ifodalarning yozilishlarini ko`rsatish zarur.

Hisoblash natiIalari bilan TAJRIBA natiIalari orasidagi farq bo`lsa, bularning hosil bo`lish sabablari ko`rsatilishi kerak.

6. TAJRIBA ishiga tayyorlanish.

TAJRIBA ishi bo`yicha uyda tayyorlanganda ish bo`yicha materiallar va ko`rsatilgan adabiyotlar bo`yicha TAJRIBA qo`llanmasi qayta ishlab chiqilsin.

Potentsial diagramma qurish o`zlashtirilsin.

Bir nechta EYUK li tarmoqlangan zanjirlarni hisoblashda ustma-ustlash (metod naloIeniya) usuli o`zlashtirilsin.

Tekshiruv savollari.

1. Tarmoqlangan va tarmoqlanmagan elektr zanjirlari haqida tushuncha bering?

2. Zanjir sismida kuchlanish deganda nimani tushunasiz?

3. EYUK bo`lgan holda zanjirning bir qismi uchun Om qonuni qanday ifodalanadi

4. EYUK manbalarini ketma-ket qo`shish qoidalarini aytib Bering ?

5. EYUK manbalarini qarama-qarshi ulash tushunchalarini aytib Bering ?

6. Potentsial diagramma deganda nimani tushunasiz?

7. Ustma-ustlash usulini tushuntiring?

8. Ustma-ustlash usulida elektr zanjirlarini hisoblash tartibi qanday?

Tajriba ishi №3. Bir fazali o`zgaruvchan tok elektr zanjilarida elektr energiyasi iste'molchilarni ketma-ket va parallel ulash.

Ishning maqsadi.
2. Sinusoidal elektr zanjirlarida elektr ulashlarni o`rganish.
3. Sinusoidal tok elektr zanjirida elektr energiya iste'molchilar ketma-ket ulanganda Kirxgofning II-qonuni tadbiq etilishini o`rganish.
4. TAJRIBA natiIalari asosida kuchlanishlar vektor diagrammalarini qurishni o`rganish.
5. Elektr zanjirining parametrlarini aniqlashni TAJRIBAda ko`rish.
6. Sinusoidal tok zanjirlarida oniy qiymatlar egri chiziqlarini ko`rishni o`rganish.
7. Elektr zanjirining parametrlariga qarab tok va kuchlanishni turli fazaviy burchaklarga ega bo`lishini otsilograf yordamida ko`rish.
Ishga tushintirish.

Sinusoidal tok deb-vaqt birligi ichida sinus qonuni bo`yicha o`zgaruvchi tokka aytiladi.

(1)

Bu yerda tok amplitudasi

T-tebranish davri, to`lik bir marta tebranish uchun faza: ya'ni t vaqtdagi tebranishning holati (yoki kattalikning son qiymati) -boshlang`ich faza bo`lib tq0 dagi fazaning qiymati.

Koordinatalar sistemasidagi sinusoidal tokni grafik ravishda ifodalash mumkin. Abtsissa o`qi bo`yicha Wt- qo`yiladi yoki kompleks tekislikda aylanuvchi vektor sifatida qo`ydagiga mos keladi.

(2)

-kompleks amplituda bo`lib, kompleks tekislikda tasvirlanadi. Amalda o`lchov asboblari tokni xaqiqiy yoki o`rtacha kvadratik qiymatini o`lchashga mo`lIallangan.

(3)

Elektr tokini musbat yarim davridagi o`rtacha qiymati orqali ham ifodalash mumkin.

(4)

Kirxgof qonunlari sinusoidal tok zanjirida algebraik formada oniy qiymatlar uchun o`rinlidir.

Birinchi qonun qo`yidagicha, ya'ni tugunda tokning oniy qiymatlarining algebraik yig`indisi nolga teng.

(5)

Ikkinchi qonun bo`yicha konturda E.YU.K larning algebraik yig`indisi shu konturda kuchlanishlar tushuvining algebraik yig`indisiga teng.

(6)

Maksimal va xaqiqiy qiymatlar uchun Kirxgof qonunlari vektor yoki kompleks formada o`rinlidir.

Birinchi qonunga asosan, tugunda kompleks toklarnng yig`indisi nolga teng.

(7)

Ikkinchi qonunga asosan, konturda E.YU.K larning algebraik yig`indisi shu konturdagi kompleks kuchlanishlar tushuvining yig`indisiga teng.

(8)

Kirxgofning II-qonunini boshqacha ta'riflash mumkin. Kuchlanishlar tushuvining oniy qiymatlari yoki kompleks qiymatlari kontur elementlarining hamma qismlarida E.YU.K larni hisobga olgan holda yig`indisi nolga teng.

yoki (9)

20-rasmdagi elektr sxemada aktiv qarshilik R, induktivlik L va sig`im S ketma-ket ulangan. R, L va S elektr zanjirining paramertlari deyiladi. R-aktiv qarshilik elektr energisini boshqa tur energiyaga aylanishini xarakterlaydi va qaytmas Iarayondir. L –induktivlik va S sig`im qaytuvchan Iarayon bo`lib elektr energiyasini eolektromagnit energiyaga aylanishini xarakterlaydi.

Manbaning kuchlanishi ta'sirida zanjirda i tok hosil bo`ladi. Bu tok elementlarda kuchlanishlar tushuvini hosil qiladi. . –aktiv qarshilikda induktiv elementda: -sig`im elementida.

Kirxgofning II- qonuniga asosan 20 a) rasmdagi sxeme uchun

yoki (10)

kompleks formada

almashtirishdan keyin

(11) formula ikkala tomonini ga bo`lsaq

(12) kompleks formada Om qonuning ifodasidir.

(13)

(13) kompleks formada zanjirning to`la qarshiligi bo`lib, bu yerda R-aktiv qarshilik, X reaktiv qarshilik

A) B)

20-rasm R, L va S elementlarni ketma-ket ulangandagi elektr zanjiri.

a) sxemasi b) kuchlanish va tok egri chiziqlari v) kuchlanish va tokning vektor diagrammasi.

Reaktiv qarshilik demak bu yerda kompleks to`la qarshilik

(14)

To`la qarshilik moduli esa

(15)

(13) formuladan zanjir to`la qarshiliginng moduli

i(t) funktsiyani aniqlovchi tok amplitudasi

_fazalar silIish burchagi aniqlanadai.

(17)
R-L-C elementlar ketma-ket ulanganda kompleks formada kuchlanish tushuvi qo`ydagicha bo`ladi.

Kirxgofning II- qonuniga asosan tenglamani qo`ydagicha yozish mumkin.

A) B)

21-rasm. R va L elementlarni ketma-ket ulash sxemasi

a) sxemasi b) vektor diagrammasi.

A) B)

22-rasm R va S elementlarni ketma-ket ulash sxemasi.

A) sxemasi b) vektor diagrammasi

Xudi shunday, R va L yoki R va S larni ketma-ket ulaganda elektr zanjirinng analizi olib boriladi.21 a- sxema uchun.

21a-sxema uchun

22a-sxema uchun

To`la quvvat volt-amper (VA) va qilovolt-amper (kVA) larda ifodalanadi.

Bu yerda to`la o`tkazuvchanlik.

Reaktiv quvvat yoki

Bu yerda reaktiv o`tkazuvchanlik

Agar zanjir L S elementlardan iborat bo`lsa, u holda reativ quvvat qo`ydagicha bo`ladi.

To`la quvvatni

yoki

yozish mumkin. Bundan tashqari aktiv va reaktiv quvvatlarni

ko`rinishidayozishmumkin.

Sinusoidaltokningkompleksquvvatikomplekskuchlanishniqo`shmakomplekstokakupaytmasigateng.

I-qo`shma kompleks tok, kompleks tokdan argument ishorasi bilan farq qiladi. Eyler formulasiga asosan kompleks to`la quvvat

Zanjir induktiv xarakterda bo`lsa

Agar zanjir sig`im xarakterda bo`lsa .

U holda quvvat koeffetsenti qo`ydagicha bo`ladi.

Ishga topshirik.

3.1. 22-rasmdagi sxemalar yigiladi va o`lchash natiIalari Jadvalga yoziladi. Bu Jadvalda o`lchanayotgan kattaliklarning xaqiqiy maksimal va o`rtacha qiymatlari ko`rsatiladi.

3.2. Kirxgofning II- qonuniga asosan vektor diagrammaladi.

3.3. Jadvalda ko`rsatilgan elektr zanjirining barcha kattaliklari aniqlanadi.

3.4. Kuchlanish va tokning oniy qiymatlari grafigi qo`llanadi.

3.5. Butun zanjir este'mol qilayotgan barcha quvvatlar aniqlanadi va Jadvalda ko`rsatiladi, quvvat uchburchagi quriladi.

TAJRIBAni baIarish uchun ko`rsatma

TAJRIBA ishi oddiy bir fazali sinusoidal tok elektr zanjirini tekshirish uchun TAJRIBA stendida baIariladi (23-rasm).

Stendning old tomonidan ko`rinishi tasvirlangan. O`lchov asboblarining ulanish qismlari shu asboblarning pastiga Ioylashtirilgan va mos ravishda shartli belgisi qo`yilgan. Induktiv g`altak va sig`imning qismlari mos holda L va S kabi belgilanadi. Aktiv qarshilik R sifatida reostat surgichi orqali o`zgarishi mumkin.

Stendga kuchlanish tumbler «set» deb belgilangan va unga ketma-ket ulangan AP (ximoya uzuvchi kurilma UZOSH) orqali beriladi. Avtomatlarning ulanganligini mos holda signal lamplari yonib bildiradi.

Tekshirilayotgan sxemaga kuchlanish TAJRIBA avtotransformatori LATR yordamida beriladi.

23-rasm

10-Jadval

O’lchashlar

hisoblash

Yuklama turi

mGn

mkF

Bo’lim

Вт

diagram

hisob

Aktiv-aktiv

reostat

Butun zanjir

Aktiv-induktiv

reostat

induktivlik

Butun zanjir

Aktiv-sigim

reostat

kondensator

Butun zanjir

Aktiv-induktiv-sig’im

reostat

induktivlik

kondensator

Butun zanjir

5. Hisobot bo`yicha talablar.

5.2. Masshtab va ko`rish ketma-ketligi ko`rsatilgan holda toklar va kuchlanishlarning vektor diagrammasini ko`rish.

5.3. Tekshirilayotgan sxema elementlarining elektr elektr kattaliklarini hisobiy ifodalarni ko`rsatish.

5.4. Barcha hisoblangan quvvatlarning hisobiy ifodalari.

5.5. Kuchlanish va toklarning oniy qiymatlari grafigini ko`rish.

6. Tekshiruv savollari.

TAJRIBAda ishdan maqsad nima?
Vektor kattaliklar qanday qo`shiladi.
Vektor va kompleks formalar uchun Kirxgof qonunlari va maksimal hamda xaqiqiy qiymatlarda ta'riflanishini ayting?
R-L R-C R-C-L elementlar ketma-ket ulanganda to`la qarshiliklar qanday topiladi?
Quvvat qanday aniqlanadi?
Qanday hollada o`zgaruvchan kuchlanishlarni arifmetik qo`shish mumkin.
O`zgaruvchan tok elektr zanjirini xarakterlovchi asosiy kattaliklar nimalar?
Kuchlanish, qarshilik va quvvatlar uchburchagini tushuntiring?

O`zgaruvchan tok elektr zanjirlarida Kirxgofning I-qonunini tadbiq etishni o`rganish.
O`zgaruvchan tok elektr zanjirida to`la (u), aktiv (g) va reaktiv (v) o`tkazuvchanliklarini aniqlashni o`rganish.
TAJRIBA natiIadlari asosida to`lqin diagrammalarni qurishni o`rganish.
Elektr zanjirida aktiv R reaktiv Q va to`la quvvatlarni aniqlashni o`rganish.

Ishga tushintirish

Elektr zanjirida aktiv qarshilik R, induktiv qarshilik X_L (25 a-rasm) ulanganda kuchlanish berilsa, bu kuchlanish ta'sirida tarmoqlarda toklar xosil bo`ladi.

R- tarmoqda

L- tarmoqda

S- tarmoqda

Tarmoqdagi toklarning haqiqiy qiymatlari qo`yidagicha bo`ladi.

To`la toklarning haqiqiy qiymati esa

bu yerda aktiv o`tkazuvchanlik

induktiv o`tkazuvchanlik sig`im o`tkazuvchanlik

-to`la o`tkazuvchanlik

Berilgan zanjir uchun Kirxgofning I- qonuni

24-rasm

R-L-C elementlarni parallel ulangan elektr zanjiri sxemasi b) toklarning vektor diagrammasi v) toklar uchburchagi

Toklarni uchburchagidan qo`ydagi munosabat kelib chikadi.

(1) va (2) larni (4) ga qo`ysaq, u vaqtda to`la o`tkazuvchanlik

bo`ladi. Shunday qilib, tla o`tkazuvchanlik kvadrat ildizi ostidagi aktiv g va reaktiv o`tkazuvchanlik kvadratining yig`indisiga teng.

R-L-C elementlarni parallel ulaganda to`la tok (4) va (5) ifodalarga asosan qo`ydagicha yozish mumkin.

Toklarni uchburchagini tomonlarini U kuchlanishga bo`lsak.

ifodalarni xosil qilamiz. Shunga asosan o`tkazuvchanliklar uchburchagi quriladi. Bunda esa qiymatdagi munosabatlarni xosil qilish mumkin.

To`la o`tkazuvchaniq kompleks formada qo`ydagicha bo`ladi.

Agar zanjir induktiv o`tkazuvchanlik xarakterida bo`lsa u vaqtda reaktiv o`tkazuvchanlik kompleks formada manfiy bo`ladi. Agar zanjir sig`im o`tkazuvchanlik xarakterida bo`lsa, u vaqtda reaktiv o`tkazuvchanlik musbat bo`ladi.

Zanjirning aktiv quvvati.

reaktiv quvvati

Alohida tarmoqning reaktiv quvvatlari

Zanjirning to`la

Elektr energiya iste'molchilarining parallel ulangan holatini ko`rish mumkin. (26-rasm)

26-rasm. Elektr energiyasi iste'molchilarining paralel ulangan sxemasi

a) zanjir sxemasi b) To`la toklar vektor diagrammasi v) aktiv va reaktiv tashqil etuvchi toklarning vektor diagrammasi.
K-tarmoqdagi kompleks tokni Om qonuniga asosan aniqlash mumkin.

Bu yerda

fazalar silIish burchagi.

Tarmoqdagi toklar aniqlangandan keyin toklarning va kuchlanishning vektor diagrammasi quriladi. (26-rasm) va shundan zanjirning tarmoqlanmagan qismining toki I va burchak aniqlanadi.

(8) formuladan kompleks toklar aniqlangandan keyin aktiv tashqil etuvchilari aniqlanadi.

fazalar farqi burchagi

26v-rasmdagi diagrammaga asosan zanjirning tarmoqlanmagan qismidagi tok

fazalar farqi burchagi

fazalar butun zanjir tokning aktiv tashqil etuvchisi burchagi

reaktiv tashqil etuvchisi

3. Ishga topshiriq.

3.1. Elektr toki sxemalari yig`iladi va o`lchov natiIalari Jadvalga yoziladi. Bu Jadvalda o`lchanayotgan kattaliklarning haqiqiy, minimal va o`rtacha kattaliklari ko`rsatiladi.

3.2. Foydalanilgan elektr o`lchov asboblarining nomi, sistemasi, aniqlik klassi va o`lchash chegaralari aloxida Jadvalga yoziladi.

3.3. Kirxgofning I- qonuniga asosan vektor diagrammalar quriladi.

3.4. Jadvalda ko`rsatilgan elektr zanjirining barcha kattaliklari aniqlanadi.

3.5. Kuchlanish va tokning oniy qiymatlari grafigi quriladi.

3.6. Elektr zanjiri iste'mol qilayotgan to`la aktiv va reaktiv quvvatlar aniqlanadi.

3.7. O`tkazuvchanliklar, qarshiliklar va quvvatlar uchburchagi quriladi.

4.TAJRIBA ishini baIarishga ko`rsatma.

TAJRIBA ishi bir fazali sinusoidal tok elektr zanjirlarni tekshirish uchun stenda baIariladi. Stendning old tomonidan ko`rinishi tasvirlangan. O`lchov asboblarining qismlari shu asbobning pastiga Ioylashtirilgan va mos ravishda shartli belgilar qo`yilgan. Reostat, induktiv g`altak va sig`imnini qismlariga mos xolda R L va S kabi belgilar qo`yilgan. Reostat surgichini surib aktiv qarshiliklar kattaligini o`zgartirish mumkin.

Hisob bo`yicha talablar.

5.1. TAJRIBA ishida baIarilgan ishlarning o`lchov asboblari bilan birgalikda to`liq sxemalari.

5.2. Elektr o`lchash natiIalarining Jadvallarini to`ldirish.

5.3. Masshtab asosida va qurish ketma-ketligi ko`rsatilgan holda kuchlanish va toklarning vektor diagrammalarini qurish.

5.4. Tekshirilayotgan elektr sxema elementlarining barcha kattaliklarni hisobiy ifodalari.

5.5. Kuchlanish va vektorning oniy qiymatlari grafigi

Foydalanilgan elektr o’lchov asboblari

13-Iadval

Yuklama turi		O`lchashlar
		U	I	P
		V	A	Vt
Aktiv-aktiv	1-reostat 2-reostat butun zanjir
Aktiv-induktiv	reostat g`altak butun zanjir
Aktiv-sig’im	Reostat kondensator butun.zanjir
Aktiv-induktiv-sig`im	Reostat, induktiv g`altak, kondensator. Butun zanjir

14-Jadval

Yuklama turi

Hisoblashlar

Butun zanjir parametrlari

turi

cos

I_m

I_`or

Hisob

diag

mkf

Var

Aktiv-aktiv

Aktiv-induktiv

Aktiv-sig`im

Butun zanjir

6.Tekshiruv savollari

6.1. TAJRIBA ishinng maqsadi nima?

6.2. Maksimal va haqiqiy qiymatlarni bog`lovchi xamda o`zgaruvchan kuchlanish va toklarning maksimal va o`rtacha qiymatlarini bog`lovchi formulalarni yozing.

6.3. Kirxgofning qonunlarini tushintiring.

6.4. R-L R-C R-L-C elementlar parallel ulanganda aktiv reaktiv va to`la o`tkazuvchanliklar qanday bo`ladi.

6.5. Aktiv va teaktiv, to`la quvvatlarni tushintiring.

6.6. O`zgaruvchan tok zanjirida energitek Iarayonlarning qanday qulaylik va afzalliklari bor

6.7. Ikkita bir xil chastotali sinusoidal toklar qo`shilganda qanday formada bo`ladi.

6.8. Kuchlanishlar, toklar o`tkazuvchanliklar va quvvatlar uchburchaklarini tushintiring.

Tajriba ishi №5. O’zgaruvchan tok elektr zanjirida elektr energiyasi iste'molchilarini aralash ulash.

1. Ishning maqsadi :

Kirxgof qonunlarini elektr zanjirlarini hisoblaganda qillay bilish. Tok va kuchlanishlarning vektor diagrammasini qurish va shu vektor diagrammalaridan foydalangan sholda elektr zanjirining asosiy parametrlarini aniqlash.

2. Ishga tushuntirish

1.Elektr zanjirlarida sodir biladigan turli jarayonlarni yanada yaxshiroq irganish uchun ularni rasmlarda sxema kirinishida ifodalaydilar. Elektr zanjirlarining sxemasi - zanjirdagi elementlarni bir-biri bilan qanday boglanganligi,zanjirning xarakteri, xususiyati va boshqalarni izida mujassam etgan grafik kirinishga aytiladi. Elektr zanjirining asosiy passiv elementlariga - aktiv qarshilik R, induktiv galtak L va sig’im C lar kiradi.

Ilova: ma'lumki, induktiv g’altak sham aktiv qarshilikka,sham reaktiv qarshilikka egadir.

Zanjirni shisoblashda qulay bo’lishi uchun induktiv g’altakning’ aktiv tashqil etuvchisi u bilan ketma-ket ulang’an qarshilik deb qarash mumkin.

2.Elementlari aralash sholda ulangan elektr zanjiri namuna kirinishda 28-b rasmda kirsatilgan. Bu zanjirdagi ampermetrlar va voltmetrlar orqali barcha tarmoqdagi toklar va elementlardagi kuchlanish tushuvlari aniqlanib jadvalga yoziladi. (Ish universal laboratoriya ish stendida bajarilsa 28-b rasmdagi kabi bo’ladi).

Jadval №1

O’lchashlar
U₁	U₂	U	I₁	I₂	I
V	V	V	A	A	A

3.Berilgan elektr zanjirning vektor diagrammasini tuzish uchun avvalo tok va kuchlanishlarga kerakli masshtab tanlab olinadi va shu masshtab vektor diagrammasining yonida ko’rsatilishi shart.

(Masalan I:₁ cm:0,5A; U:1cm:40V va sh.k.). Vektor diagrammani qurish uchun zanjirning’ murakkab qismidan boshlash tavsiya etiladi.Bizning’ misolda bu a-b tarmo-i (28-a rasm). Berilg’an masshtabda absissa o’qi bilan U₂ kuchlanish vektori qo’yiladi.Bunda absissa o’qini kompleks tekislikdagi shaqiqiy o’qlar bilan mos ravishda deb olamiz. Sig’im tarmoqidagi I₁ tok kuchlanish U₂ ga nisbatan 90⁰ oldin keladi.

Ketma-ket ulangan qarshilik R va L tarmoqdagi tok kuchlanishdan ma'lum bir gradusga orqada qoladi.

Bu tarmoqda R qarshilik bo’lganligi sababli bu burchak 90⁰ dan kichik bo’ladi. Bu zanjirning vektor diagrammasining qurish uchun Kirxgofning II qonunidan foydalanamiz:

U₂-kuchlanish vektorining oxiridan U₁ kuchlanishni I₁ tokka parallel ravishda chizamiz, chunki aktiv qarshilik R da tok bilan kuchlanish fazalar biyicha mos tushadi, ya'ni burchak φ = 0 bo’ladi.

Endi U₁ kuchlanishning oxirini koordinata boshi bilan tutashtirsaq, bu bizga topilishi lozim bilgan U kuchlanish vektorini beradi.

Vektor diagrammadan kirinib turibdiki, misolimizdagi elektr zanjiri sig’im xarak-teriga ega ekan, chunki zanjirdan oqayotgan tok manba kuchlanishidan oldin kelayapti, ya'ni φ <0.

Shu narsani takidlab o’tish kerakki, faza siljishi deb atalmish burchak φ izining ishorasiga egadir. U shamisha tok vektoridan kuchlanish vektori tomon yinalgan bo’ladi. Agar tok kuchlanishi oldin kelsa, manfiy (φ < 0), tok kuchlanishdan ma'lum bir gradusga orqada qolsa, musbat (φ > 0) ishoraga ega bo’ladi. Bu burchak qiymatini vektor diagrammadan transportir orqali aniqlasa bo’ladi. Bizning misol uchun bu qiymat φ =20⁰ ni tashqil etar ekan.

Ikknchi tomondan "a" tugun uchun biz Kirxgofning 1-qonunidan foydalanadigan bo’lsaq biladi. Ya'ni tok ikkita I₁ va I₂ toklarning geometrik yig’indisidir. Bu sholda biz "belgilash" metodidan foydalanamiz. Buning uchun I₁ vektorining oxiridan radiusi I₂ga teng bilgan yoy chizamiz. Koordinata boshidan esa radiusi I₁ ga teng yoy chizamiz. U larning’ kesishgan joyi bizga "A" nuqtani beradi.

Aniqlangan "A" nuqtani koordinata boshi bilan tutashtirsaq, bu bizga I tok vektori I₁ tok vektorini oxiri bilan tutashtirsaq I₂ tok vektorlari kelib chiqadi. Shunday qilib berilg’an elektr zanjirining’ vektor diag’rammasiga ega bo’lamiz.

4. Shosil bilgan vektor diagrammadan foydalangan sholda kuchlanishlar va qarshiliklar uchburchaklarini chizamiz. Buning uchun umumiy vektor diagrammadan tok vektori bilan kuchlanish vektorini ular orasidagi burchak φ ni saqlagan sholda aloshida ajratib olamiz.

Berilgan formulalar orqali kuchlanishning aktiv va reaktiv tashqil etuvchilarini aniqlaymiz (30-rasm). So’ng’ra zanjirning ekvivalent qarshiliklarini shisoblaymiz:

Topilgan qarshiliklarning kattaliklariga qarab qarshiliklar uchburchagi chiziladi.

Chizmalardan kirinib turibdiki,kuchlanishlar uchburchagi va qarshiliklar uchburchagi bir-biriga ixshashdir. Shunday qilib berilg’an elektr zanjirini oddiy zanjir kirinishiga keltiriladi (32- rasm).

5.Zanjirning sholgan barcha parametrlarini shisoblash uchun quyidagi formuladan foydalanamiz:

dan

Endi R₂ va L₂ parmetrlarini aniqlash uchun umumiy vektor diagrammasidan I₂ tokning vektori va U₂ kuchlanish vektorini ular orasidagi burchak φ ni saqlagan sholda ajratib olamiz.

Kuchlanishning U_2a aktiv U_2p reaktiv tashqil etuvchilarini topish uchun kuchlanish U₂vektorini I φ tok vektoriga yoki uning davomiga proeksiyalash kerak (33-rasm)

33-rasm

U_2a va U_2p kuchlanishlarning kattaligini ; orqali topiladi. Bu yerdan: kabi aniqlanadi.

6. Elektr zanjirning kirish qismlaridagi quvvat:

a) aktiv quvvat

b) reaktiv quvvat

v) tila quvvat kabi shisoblanadi.

quvvat uchburchagini chizish uchun biror masshtab tanlab olinadi va oldingi punktlarda qurilganidek quriladi:

Barcha ilchab olingan qiymatlar va shisoblangan kattaliklar jadvalga yoziladi:

15-Jadval

U_a

U_p

R_e

X_e

Z_e

R₁

R₂

L₂

G’n

mkF

Var

3.Ishni bajarish tartibi

1.Iqituvchi tomonidan berilgan aralash ulangan elektr zanjirlarining sxemasini chizing. Ish bajarish uchun kerak biladig’an elektr ilchash asboblarini tanlang va ularni o’rganing.

Berilgan sxemani stendda yig’ing. Yig’ilgan elektr zanjirini o’qituvchi tekshirib kirgandan so’nggina uni elektr manba kuchlanishiga ulang. Zanjirga ulangan ampermetr va voltmetrlar orqali shu zanjirdagi barcha tok va kuchlanish pasayishini aniqlab, jadvalga kirgizing.

3.Tajriba yakunlariga kira tok va kuchlanishlarning vektor diagrammasini quring.

4.Shosil bilgan vektor diagrammasidan foydalanib, elektr zanjirining asosiy parametrlari-aktiv, reaktiv va tila qarshiliklari topilsin.

5.Berilgan zanjir iste'mol qilayotgan aktiv, reaktiv va tila quvvat aniqlanib, quvvat burchagi chizilsin.

Tajribani bajarish uchun kirsatma

Tajriba ishi oddiy bir fazali sinusoidal tok elektr zanjirini tekshirish uchun tajriba stendida bajariladi.

O’lchov asboblarining ulanish qismlari shu asboblarning pastiga joylashtirilgan va mos ravishda shartli belgisi qiyilg’an. Induktiv g’altak va sig’imning qismlari mos sholda L va S kabi belg’ilanadi. Aktiv qarshilik R sifatida reostat surgichi orqali O’zgarishi mumkin. Stendga kuchlanish tumbler "set" deb belgilangan va unga ketma-ket ulangan AP (ximoya uzuvchi kurilma uzosh) orqali beriladi. Avtomatlarning ulanganligini mos sholda signallamplari yonib bildiradi.

Tekshirilayotgan sxemaga kuchlanish tajriba avtotransformatori LATR yordamida beriladi.

5. Hisobot biyicha talablar.

5.1. Masshtab va kirish aralash kirsatilgan sholda toklar va kuchlanishlarning vektor diagrammasini kirish.

5.2. Tekshirilayotgan sxema elementlarining elektr elektr kattaliklarini shisobiy ifodalarni kirsatish.

5.3. Barcha shisoblangan quvvatlarning shisobiy ifodalari.

5.4. Kuchlanish va toklarning’ oniy qiymatlari g’rafig’ini kirish.
6.Tekshiruv savollari.
6.1. Tajribada ishdan maqsad nima?

6.2. Vektor kattaliklar qanday qishiladi.

6.3. Vektor va kompleks formalar uchun Kirxgof qonunlari va maksimal shamda xaqiqiy qiymatlarda ta'riflanishini ayting?

6.4. R-C-L elementlar aralash ulang’anda tila qarshiliklar qanday topiladi?

6.5. Quvvat qanday aniqlanadi?

6.6. Qanday shollada izg’aruvchan kuchlanishlarni arifmetik qishish mumkin.

6.7. O’zgaruvchan tok elektr zanjirini xarakterlovchi asosiy kattaliklar nimalar?

6.8. Kuchlanish, qarshilik va quvvatlar uchburchagini tushuntiring?

Download 2,25 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham: