Navoiyshunoslik alisher navoiy aruzi

Navoiy davrigacha o‘zbek aruzi

Mazkur she’riy o‘lchov tizimi qonuniyatlari asta-sekinlik bilan o‘zlashtirib borildi.

Aruzning uncha murakkab bo‘lmagan bir qator: hazaj, rajaz, ramal, mutaqorib, mujtass, muzori’,xafif kabi bahrlar va ularga mansub 40 ga yaqin vazn asosida she’rlar yaratildi.

Ko‘pvaznlilik she’riyatimizdan o‘rin olgan (Sakkokiy, Atoyi, Gadoiy)

Yosh Navoiy she’riyatining vazn xususiyati

№	Bahrlar	Vaznlar soni	G‘azallar	ruboiylar	Mustazod	muxammas	jami
1	Hazaj	19	59	41	1	-	101
2	Rajaz	1	4	-	-	-	4
3	Ramal	13	255	-	-	1	256
4	Munsarih	1	2	-	-	-	2
5	Muzori’	3	13	-	-	-	13
6	Mujtass	5	45	-	-	-	45
7	Sari’	1	1	-	-	-	1
8	Mutaqorib	4	12	-	-	-	12
	Jami	47	391	41	1	1	434

№	Bahrlar	“Ilk devon”		“Badoye’ ul-bidoya”		“Navodir un –nihoya”
		Vaznlar soni	She’rlar soni	Vaznlar soni	She’rlar soni	Vaznlar soni	She’rlar soni
1	Hazaj	19	101	25	284	8	104
2	Rajaz	1	4	2	16	3	9
3	Ramal	13	256	11	532	13	599
4	Munsarih	-		-	-	1	1
5	Muzori’	3	13	3	43	4	18
6	Mujtass	5	45	5	137	5	102
7	Hafif	-	-	3	12	1	2
8	Sari’	1	1	1	2	-	-
9	Mutaqorib	4	12	4	25	6	22
10	Mutadorik	-	-	-	-	2	2
11	Komil	-	-	1	1	1	1
12	Tavil	-	-			1	1
	Jami	46	432	55	1052	45	861

Naviuyning 1486-1500-yillar yaratgan she’rlarining vazn ko‘rsatkichi

№	Bahrlar	Vaznlar soni	She’rlar soni
1	Hazaj	23	288
2	Rajaz	2	8
3	Ramal	14	825
4	Munsarih	3	6
5	Muzori’	4	48
6	Mujtass	5	139
7	Sari’	-	-
8	Hafif	4	33
9	Mutaqorib	5	36
10	Mutadorik	1	1
11	Tavil	1	2
	Jami	62	1386

RAMAL

RAMALI MUSAMMANI MAHZUF

Furqatingdin za’faron uzra

to‘karmen lolalar,

Lolalar ermaski bag‘rimdin

erur pargolalar.

• 
  Fors-tojik she’riyatida deyarli qo‘llanilmay kelgan ramali musammani maxbun (foilotun, failotun failotun, failotun) vaznida g‘azal bitdi
  

Ilk ijodidayoq birinchi marta ramal bahrining 6 ruknli to‘rt vazni: ramali musaddasi maxbuni maqsur, ramali musaddasi maxbuni mahzuf, ramali musaddasi maxbuni maqtu’ va ramali musaddasi maxbuni maqtu’i musabbag ‘ vaznlari asosida ko‘p vaznli asarlar yaratish an’anasiga asos soldi

RAMAL

• 
  1465-1476
  
• 
  Ramal bahri keng rivojlandi. “Badoye ul-bidoya” devonidagi jami 532 she’r, ya’ni 50% shu bahrdadir. Ramali musammani mahzuf vaznida 225 she’r: 195 g‘azal, 2 muxammas, 2 musaddas, 7 qit’a, 1 lug‘z, 6 muammo, 12 fard yaratdi.
  
• 
  Ramali musammani maqsurda 111 ta she’r (oldingi devonda 44 ta) ijod etdi.
  
• 
  Ramal bahrining adabiyotimizda kam qo‘llanilgan ramali musammani mashkul o‘lchoviga murojaat etdi:
  
• 
  Tilagim sening huzuring, talabim sening jamoling.
  
• 
  Necha kun trikligimdin g‘arazim sening visoling.
  

RAMAL

• 
  1476-1487-yillar
  
• 
  Navoiy fors-tojik she’riyati uchun nomaqbul hisoblangan ramali musammani solim o‘lchovini sinovdan o‘tkazdi:
  
• 
  Ey, jalolu rahmatingdin gar zalilu gar muazzaz,
  
• 
  Sabhai kavnayn o‘lub oting tirozidin mutarraz.
  
• 
  Yuz bu olamga yaratmoq qudrating ollida joiz,
  
• 
  Sadyakin ijod qilmoq o‘zgalarga yo‘q mujavvaz.
  

HAZAJ

Navoiy ilk lirikasida hazaj bahrining Atoyi, Sakkokiy, lutfiy kabilar keng qo’llagan hazaji musammani solim, xazaji musammani axrab, xajaji musammani axrabi makfufi maxzuf, xazaji musaddasi mahzuf vaznlarida ijod qilgan

• 
  Turkiy lirikada qo‘llanilmagan hazaji musammani musabbag‘ , hazaji musammani axrabi makfufi mahzufi mustazod vaznlariga ham murojaat qilgan.
  

Navoiy hazaji musammani axrabi maqbuzi mahzuf hamda hazaji musammani axrabi maqbuzi maqsur kabi adabiyotimizda kam qo‘llanigan vaznlarni olib kirdi. Ushbu vaznda tarji’band yaratdi:

Ey kirpiki neshu ko‘zi xunxor,

Jonimni nega qilursen afgor.

La’ling g‘amidin ko‘ngulda erdi

Har qonki, sirishkim etti izhor.

Hayhotki, hajr ilgidindur

Jonimda alam, tanimda ozor.

HAZAJ

Navoiy ruboiy vaznlarining fors-tojik she’riyatida keng qo‘llanib kelgan axrab shajarasiga mansub 8 maqbul vazn bilan cheklanmay, murakkab axram shajarasi vaznlariga ham murojaat etgan

AXRAB SHAJARASI

AXRAM SHAJARASI

HAZAJ

Alisher Navoiy forsiy tilda 51 ta, turkiy tilda 388 ta ruboiy yaratgan. Hazrat Navoiyning 439 ruboiysidan 95 tasi, jumladan, turkiy tildagi 388 asaridan 85 tasi bir vaznli ruboiylar tashkil etadi. Shoirning 28 ruboiysi hazaji musammani axrabi maqbuzi makfufi ajabb (maf’ulu mafoilun mafoiylu faal) vaznida.

Johilki, hasad bo‘lg‘ay aning jahlig‘a zam,

- - v v – - - v - - v v -

Nur el ko‘zidin anglasa o’z ko’zida kam,

- - v v – - - v - - v v -

Kozlarni olishmoqqa chekib tiyg’I sitam,

- - v v – - - v - - v v -

El ko’zini ham o’yg’a-yu o’z ko’zini ham.

- - v v – - - v - - v v -

Mutaqorib

• 
  Aruzning ushbu bahrida XI asrda “Qutadg‘u bilig”, “Shohnoma”, “Iskandarnoma” yaratilgan. Navoiy o‘zigacha bo‘lgan o’zbek aruzida deyarli qo‘llanmagan (faqat Lutfiy 1 ta g‘azal yozgan) mutaqorib bahrida 51 ta g‘azal yozdi.
  
• 
  Ko’nglni bag’ir qonidin lola qildim,
  
• 
  Kuyub dog‘ parkola-parkola qildim.
  
• 
  * * *
  
• 
  Zihi shahdi no‘shung bag‘oyat malih,
  
• 
  Musalsal so‘zung benihoyat malih
  

Mujtass bahri

• 
  Mujtass bahri Navoiygacha IV asrdan beri turkiy she’riatda Lutfiy, Hofiz Xorazmiy, Atoyi, Sakkokiy lirikasida keng qo‘llanib kelingan. Chunki uning fazilati turkiy til xususiyatlariga to‘la mos keladi, shoir so zlarininng normal talaffuzini saqlab qoladi. Navoiy she’riyatida mujtass bahrining bir vaznli, 2,3,4 vaznli she’rlarni ham ko‘rrish mumkin.
  
• 
  Qaro ko‘zim kelu mardumlig’ emdi fan qilg‘il,
  
• 
  Mafoiylun failotun mafoiylun fa’lun
  
• 
  Ko‘zim qarosida mardum kabi vatan qilg‘il.
  
• 
  Shoirning mujtass bahrida yozilgan 298 g‘azalidan 58 tasi qo‘shvaznli.
  

http://hozir.org