xarakat kiladi, ya'ni gidrogeologik jarayonlar (karst, suffoziya, chukish va boshkalar) yuz beradi.
Yer pustidagi xarakatlar geologiyada tektogenez yoki kengrok kilib aytganda geotektogenez deb
ataladi. Magmaning xosil bulishi, xarakati, kotishi va aralashish jarayonlari magmatizm deb
ataladi.
Magma va lava xakida tushincha. Magma (zich moy –grekchadan) yer bagrining chukir
kismidan chikib keluvchi gazsimon maxsulotlar bilan tuyingan sovishidan magmatik tog jinslari
xosil bulivchi va yer karining asosiy kismini tashkil kiluvchi silikat korishma. Vulkan otilishidan
magma yer yuzasiga okib chikadi, uzida erigan uchuvchi komponentlardan xolos buladi va lava deb
nomlanadi.
Zamonaviy tasavvurga kura 50km dan keyin agar yuza sharoitida bulganida tog jinslari
moddalarini eritib yuboradigan 1500 S temperatura bulishiga karamasdan yer butun bir kattik jism
deb yuritiladi . Lekin bu shu chukurlikda mavjud bulgan katta ya'ni 130 ming kgsG`sm* bosim
evaziga yuz bermaydi .Shuning uchun yerning xar xil chukirliklarida anik termodinamik tenglik
urnatiladi , bu tenglik xar kanday buzilishni - temperaturani ortishi yoki bosimning pasayishi
moddaning suyuk xolatga utishga ,ya'ni magmaning shakilanishiga olib keladi. Magma planetaning
yulduz xolatidan kolgan koldik eritma xisobiga emas, balki muayyan maydondagi termodinamik
tengliknining buzilishidan kelib chikadi. Bu maydonlarda tektonik jarayonning keyingi yunalishiga
boglik magmatik uchog shakilanadi, ya'ni intruziv formada yoki vulkan xarakati sifatida
shakilanishi mumkin .Magmatizmning ikkala kurinishini xam –turli fizik-ximiyaviy sharoitda
chikayotgan magmaning xar xil formalarda xarakti va sovishi aynan bir jarayonning uzidir. Yer
ka'ridagi magmatizim–intruziv yer yuzasidagi–effuziv magmatizm deyiladi.
Yerning chukir ka'rida materiyaning rivojlanishidan ajralayotgan energiya xisobiga boruvchi
jarayonlar ichki yoki endogen jarayonlar deyiladi
Endogen jarayonlarning Yer karidagi materiyaning bir formadan boshka formaga utishda uning
xarakati va bulinishi natijasida yuzaga keladigan magnitizm , metamorfizm va deformatsiya
kurinishlarida shakilanada .Bu jarayonlarning xarakteri va intensivligi borasida suz borganda
bevosita uning otilayotgan vulkan , zilzila ,yorik va boshka deformatsiyalarning yer yuzasidagi
shakillanishini kuzatish lozim .
Endogen jarayonlarda materiyaning bulinishi foydali kazilmalarni juda muxim gruxlarini
shakillanishiga ( kupchilik metall rudalarni , slyudalarni , kimmatbaxo toshlarni va boshkalarni
),shuningdek stixiyali fojia kurinishlarini keltirib chikaradi ,kaysiki ularni urganish ular bilan
boglik bulgan fojialar xakida oldindan ogoxlantirish imkonini beradi . Shuning uchun endogen
jarayonlarni urganish fakatgina ilmiy axamiyatga ega bulmasdan balki amaliy axamiyatga xam ega.
Endogen jarayonlar chukur yer karidan chikayotgan magmaning shakilanishi va uning yer
yuzasiga chikishi xisobiga yer tarkibini va shaklini uzgartiradi. Relyef xam chukir magmatik jinslar
xam yer yuzasi sharoitiga mutlok turgun emas. Yer karida shakilangan jinslar usha sharoitdagina
turgun bulib ular yer yuzasida ekzogen jarayonlar tasirida sutkali va mavsumiy teks turani uzgarishi
,suvning ,xavoning va tirik organizmlarning mexanik va ximiyaviy tasirida tezda buziladi .Natijada
yer yuzasida turgin bulgan boshka yangi moddalar shakilanadi .Birlamchi magmatik tog
jinslarining xisobiga yuzaga keladigan ikkilamchi materiyaning yangi formalari , yangi tog jinslari
xosil buladi .
Kuzatishlardan bizga malumki uzgarish va buzilish fakatgina yer karidan yer yuzasiga chikkan
jinsgagina tegishli bulmaydi. Uzgarish yer yuzasida xosil bulgan jinslarni yerning chukirok
zonalariga tushib kolishida yuz beradi. Masalan ,chukindi jinslarni yer karidan chikayotgan magma
yakiniga ya'ni yukori tekstura va bosim tasiriga tushib kolishda ,yoki bulmasa yer kobigining
deformatsiyasi natijasida temperatura va bosimning keskin uzgarishi xisobiga uzgaradi .Yer
yuzasida shakillangan jinslar turgunlik xolati juda past kursatgichga ega ,jinslarning kayta
shakilanishidan avvalgisiga uxshamaydigan yangi jinslar xosil buladi . Bu jinslar metamorfik tog
jinslari, ularni xosil kiluvchi jarayonga metamorfizm jarayoni deyiladi. Metamorfizm jarayoni
vaktida foydali kazilma konlari xam xosil bulishi mumkin, misol uchun asbest, talk, mramorlar,
kupchilik metallar va boshkalar.
Shunday kilib endogen jarayonlar ya'ni ichki agentlar doimo uzgartiradi va bir vaktni uzida
yangi sharoitga turgun moddalar xosil kiladi, yer yuzasiga shakilangan materiya yer ka'rida
turginsiz xolatda uchraydi, agar shu muxitga tushib kolsa ularni kayta shakilantiradi.
