Navoiy kon- metallurgiya kombinati navoiy davlat konchilik instituti fizikadan tajriba ishlarini bajarish

Nazorat savollari

1. Elеktr sig’imi dеb qanday fizik kattalikka aytiladi va u qanday birliklarda o’lchanadi?

2. Kondеnsator qanday asbob, uning vazifasi nimadan iborat?
3. Kondеnsatorlarni kеtma-kеt va parallеl ulanganda natijaviy sig’im qanday formulalarga ko’ra topiladi?
4. Kondеnsatorning o’zgaruvchan tokka nisbatan qarshiligi (sig’imiy qarshilik) qanday aniqlanadi?
5. Yassi kondеnsatorning sig’imini aniqlash formulasini kеltirib chiqaring.
6. Nima uchun sig’imni o’lchashda o’zgaruvchan tokdan foydalaniladi?
7. Kondеnsatorning noma'lum sig’imini ko’prik usulda aniqlash formulasini kеltirib chiqaring.
TAJRIBA ISHI № 4


TOK MANBAININNG ELEKTR YURITUVCHI KUCHI VA ICHKI QARSHILIGINI ANIQLASH


Ishning maqsadi: Berk zanjir uchun Om qonunini o’rganish va Kirxgofning II qoidasini tajribada tekshirish.
Kerakli asbob va qurilmalar: O’zgarmas tok manbai-akkumulyator yoki quruq element batareyasi, voltmetr, ampermetr, reostat, kalit va ulovchi simlar.


Nazariy qism
Elektr zanjirida tok bo’lishi uchun, albatta, tashqi kuchlar (Kulon kuchi bundan istisno) zaryadni kuchirishda ish bajarishi zarur. Tashqi kuchlarga kimyoviy reaktsiyada moddani musbat va manfiy ionlarga ajratuvchi, yarim o’tkazgichlarda teshiklar hosil qiluvchi va shu kabi kuchlar kiradi. Sodda qilib, tashqi kuchlarning hammasi elektr yurituvchi kuch deb ataladi. Uni quyidagicha ifodalash mumkin:
(1)
Bu yerda -elektr yurituvchi kuch; A-tashqi kuch; q-zaryad.
To’liq zanjir uchun Om qonuni tashqi (EYUK) kuch orqali qo’yidagicha ifodalash mumkin:
(2)

Ko’rinib turibdiki, butun zanjirdagi tok kuchi zanjirdagi EYUK ning shu zanjir to’liq qarshiligiga nisbatiga teng. Tok kuchi uch kattalikka ya’ni EYUKga zanjirning ichki va tashqi qismlarining qarshiliklari R va r ga bog’liq. Agar tok manbaining ichki qarshiligi zanjirning tashqi qismining qarshilidan juda kichik ( R r ) bo’lsa, ichki qarshilik tok kuchini sezilarli kamaytirmaydi. U holda tok manbaining qisqichlaridagi kuchlanish EYUK ga taxminan teng ya’ni

(3)
Endi zanjirning qarshiligini qo’yidagicha yozish mumkin:
(4)
Odatda tok manbaining ichki qarshiligi juda kichik bo’ladi, ya’ni R r. Bu holda  ning U dan farqi foizning o’ndan bir ulishidan oshmaydi, shuning uchun EYUK ni o’lchash xatoligi kuchlanishni ulchash xatoligiga teng. Tok manbaining ichki qarshiligini bevosita ulchash mumkin. Buning uchun ampermetr va voltmetrning zanjir berk holatdagi ko’rsatishlari qayd qilinadi. EYUKni berk zanjir uchun Om qonuni ifodasidan topish mumkin.

Ifodadagi (5)
bu yerda U=IR-tashqi zanjirning kuchlanishi. U holda tok manbaining ichki qarshiligini qo’yidagicha yozish mumkin:
(6)
Demak berk zanjirga ulangan tok manbaining EYUK va ichki qarshiligini tajribada aniqlangan natijalar asosida o’rganish hamda aniqlash mumkin ekan.