Navoiy davlat pedagogika instituti umumiy tilshunoslik

 
7-ma‟ruza 
 
Tilshunoslikning nazariy masalalari. “Lingvistika” termini.  
Lingvistika turlari. Tilning ta‟riflari 
 
Reja: 
 
1.  Atomistik va struktural lingvistika.  
2.  Ichki va tashqi lingvistika  
3.  Makro-  va  mikrolingvistika,  paralingvistika,  psixolingvistika  tushunchalari,  ularning 
mohiyati.  
4.  Tilning ta‘riflari haqida       
     
Asosiy tayanch tushunchalar:  
Dinamik lingvistika, ctatik lingvistika, atomistik lingvistika, ctruktural lingvistika, cinxronik 
lingvistika, 
diaxronik 
lingvistika, 
intralingvistika, 
ekstralingvistika, 
makrolingvistika, 
mikrolingvistika,  paralingvistika,  psixolingvistika,  sotsiolingvistika,  etnolingvistika,  matematik 
lingvistika, neyrolingvistika 
 
  Jahon  tilshunosligi  tarixi  bir  ummonki,  undan  imkoniyatga,  talab  va  maqsadga  ko`ra 
xabardor bo`lish, shu yo`nalishda bilimga ega bo`lish, undan foydalanish va tadqiqotlarda ushbu 
«ummonga»  asoslanish  har  bir  jiddiy  tadqiqotchi  uchun,  tilshunos  uchun  sharafdir.  CHunki 
tilshunoslik fanining kelajagi aslida til-shunoslik tarixidan, lisoniy bitmas - tuganmas xazinadan 
boshlanadi. SHuningdek, tilshunoslikning  ilmiy-nazariy muammolarining  asosi, poydevori ham 
man-tiqan tilshunoslik tarixidadir. Ayni tarixni mukam-mal bilmasdan, uni tasavvur qilmasdan, 

---

 
147 
uni  ang-lamasdan  turib,  tilshunoslikning  nazariy  -  falsafiy  masalalari  haqida  fikr  yuritish 
maqsadga mutlaqo muvofiq emasdir, diletantlikdir. 
Aytilganlarga  ko`ra,  biz  umumiy  tilshunoslik  soha-sidagi  dastlabki  qadamni  tilshunoslik 
tarixidan, li-soniy o`tmishdan boshladik. 
Lingvistika termini qator yevropa mamlakatlari: ingliz, fransuz, nemis, ispan, rus va boshqa 
tillarda  faol  qo`llanilib,  til  haqidagi  fanni  anglatadi.  Ushbu  so`zning  o`zagi  lingua  bo`lib,  til 
degan  ma‘noni  beradi.  Binobarin,  lingvistika  terminining  o`zbek  tilidagi  muqobili,  ma‘nodoshi 
tilshunoslik bo`lib, ular o`zaro sinonimik munosabatga kirishadi. 
Lingvistika  yoki  tilshunoslik  fani  o`ziga  xos  murakkab  ijtimoiy  hodisa  bo`lgan  aloqa 
qurolini  —  tilni  sistema  sifatida  —  bir  butun  ob‘ekt  sifatida  tadqiq  va  tahlil  qiladi.  Ayni 
jarayonda u turli ko`ri-nishlarda, shakllarda namoyon bo`ladi. Bu ijtimoiy xarakterga ega bo`lgan 
tilning mohiyatidan, uni turli tomondan o`rganish, tekshirish lozimligidan va bu il-miylik nuqtai 
nazaridan mutlaqo to`g‘ri ekanligidan kelib chiqadi. 
Lingvistika  nihoyatda  qudratli  ma‘naviyat  belgisi,  millat  boyligi  bo`lgan  tilni  o`rganish 
jarayonida quyi-dagi ko`rinishlarda namoyon bo`ladi: 
1. Dinamik lingvistika. 
2.  Statik lingvistika. 
3.  Atomistik lingvistika. 
4.  Struktural lingvistika. 
5.  Sinxronik lingvistika. 
6. Diaxronik lingvistika. 
7.  Intralingvistika.  
8.  Ekstralingvistika. 
9.  Makrolingvistika. 
10.  Mikrolingvistika. 
11.  Paralingvistika 
12.  Psixolingvistika. 
13.  Sotsiolingvistika. 
14.  Etnolingvistika. 
15.  Matematik lingvistika. 
16.  Neyrolingvistika va boshqalar.