Navoiy davlat pedagogika instituti umumiy tilshunoslik

3-ma‟ruza 
O`rta asrlar. Arab tilshunosligi 
 
Reja: 
 
1.  O`rta asrlar tilshunosligi 
2.  Arab tilshunosligida leksikografiya masalalari. 
3.  Arab tilshunosligida  grammatika  masalalari. 
 
Asosiy tayanch tushunchalar: Tilshunoslikning yuzaga kelishidagi amaliy ehtiyoj; arab 
tilshunosligining dastlabki markazlari – Kufa va Basra  grammatika maktablari; arab 

---

 
118 
tilshunosligida leksikografiya sohasidagi yutuqlar; «Al - kitob» asari, Qomus – ―okean‖ 
demakdir; «At - tuhfatuz zakiyatu fillug`atit turkiya» («Turkiy til haqida noyob tuhfa») asari.  
 
O`rta asrlar V asrdan (476 yildan) boshlab, XV asrgacha (1492 yilgacha) bo`lgan 
davrlarni o`z ichiga oladi. Ushbu davr deyarli barcha fanlar taraqqiyotida, shu jumladan, 
yevropa tilshunosligida ham turg`unlik davri deb e‘tirof qilinadi. Aniqrog`i, ayni davr 
tilshunoslik taraqqiyotida na faktik materiallar to`plashda, na mukammal nazariyalar, g`oyalar 
yaratishda - tilshunoslik fanining ilgarilashida muhim ahamiyatga ega bo`ldi. Buning asosiy 
sababi shundaki, o`arbiy yevropada mazkur davrdagi tarixiy sharoit, katolik cherkovining 
reaksion taziyqi ilm - fanning o`sishiga, rivojiga jiddiy to`sqinlik qildi.  
     Shunga qaramasdan o`rta asrlarda shu davrgacha yozuvga ega bo`lmagan bir qator 
xalqlarda, masalan, got, arman, irland, qadimgi ingliz, slavyan va boshqalarda yozuv - yozuv 
sistemasi paydo bo`ldi. 
     O`rta asr Ovruposining yagona, asosiy o`rganiladigan, tadqiq qilinadigan tili lotin tili 
hisoblandi. Lotin tilida davlat hujjatlari tuzilar, ilmiy va badiiy asrlar yozilar, katolik 
cherkovidagi diniy jarayonlar amalga oshirilar edi. Bu til bilim olishning ham kaliti 
hisoblanardi. Lotin tili mantiqiy fikrlash maktabi deb ham tushunilardi. Lotin tili 
grammatikasining qoidalari va tushunchalari barcha tillar uchun umumiy hisoblanib, yangi 
tillar grammatikasiga ko`chirilar edi. Natijada har bir boshqa tilning  o`ziga xosligi yo`qolar 
edi. Ammo bu  davrda ushbu tilda gaplashilmas-nutqiy faollik yuritilmas edi. Ya‘ni  u o`lik  
tilga aylangan edi. SHuning uchun lotin tilining talaffuzi emas, harflari, so`zlarning yozilishi 
muhim edi. Lotin tili, asosan, Donata va Prissian gram-matikasi asosida o`rganilar edi. 
    Yevropada o`rta asrlarning oxirroqlarida – XI-XII asrlarda falsafiy-lisoniy bahs-
munozara avj olib ketdi. Bu munozara realizm va nominalizm ta‘limotlari nomini oldi.