|
TAYANCH TUSHUNCHALAR:
Avstraliya, Okeaniya, tabiiy sharoit, etnogenez, etnik tarix, tropik iqlim, subtropik iqlim, mo’tadil iqlim, tog’ tizmalari, hayvonot dunyosi, dingo, qora orollar, Polineziya, Mikroneziya, Melaneziya, antropoloik klassifikatsiya, lingivistik klassifikatsiya.
Beshinchi qit'a hisoblanadigan Avstraliya Tinch okeanining janubida joylashgan o`ziga xos o`lkadir. Uning iqlimi ham etnik tuzilishi ham yer kurrasining boshqa qismidan ancha farq qiladi. To`rt tomoni bepoYon okean suvlari bilan Yoyilib turgan Avstraliya qit'asi 7,7 mlion kv km xududga ega bo`lib, taxminan AQsh hududiga teng keladi.
Qit'aning beshdan ikki qismi tropik iqlimli, qolgani subtiropik va mutadil iqlimdir. Ichki Avsraliya nihoyatda qurg`oq, yog`ingarchilik kam, iqlimi o`zgaruvchan, dashti biyobandan iborat. Uchta katta bo`lmagan darYolar uniing sharqida mavjud, xolos. Pastkam tog` tizimlari asosan, janubiy sharqiy qismda joylashgan. Bir necha yuz katta-kichik qullar mavjud bo`lib, ular Yozgi jaziramada ko`rib shurxokka aylanadi. Ammo o`lka yer osti suvlariga boy. Mahalliy aholi undan qadim zamonlardan beri foydalanib kelgan.
Avstraliyaning o`simlik va hayvonat dunyosi iqlimi singari hilma-hil. U yerdagi o`simliklarning aksariyati (85%) faqat o`ziga xos bo`lib, boshqa biron yerda uchramaydi. Ayniqsa, janubi-sharqida balandligi yuz metrgacha yetadigan yevkalipt daraxtlari (150 turdan ortiq) qit'aga go’zal manzara kasb etib turadi. Abadiy yashil daraxtlar: palma, fikus va chirmoviq kabi o`simiklarga boy tropik o`rmonlar qit'aning shimoliy va shimoliy-sharqiy qismida joylashgan. O’lkaning g`arbiy va ichki qismiga kirib borgan sari barcha o`simlik dunyosi nihoyatda qashshoqlashgandek ko`rinadi.
Avstraliyaning hayvonot dunyosi ham o`zinng qadimiyliga va ekzotekasi bilan kishini hayratda qoldiradi. Bu yerda sutemizuvchilar mutloqa bo`lmagan, ammo xaltali hayvonlarning yuzdan turi mavjud. Tuban sutemizuvchilarning mashhur vakil katta kenguri tug`ulgan bolasini qorin terisidagi maxsus xaltasida voyaga yetkazadi. Qit'ada kenguruning boshqa turlardan daraxtga tirmashadigan kala (xaltali ayiq), vombata va hokaza turlar ham yashaydi. Sudraluvchilardan ilon, kaltakesak, shimoldagi darYolarda timsoh va boshqa ko`pgina shu kabi jonivolar uchraydi. Qushlardan: yirik Avstraliya strausi–yemu, turli xil tuttiqushlar, qora oqqushlar, sayroqi qushlar va umuman mingga yaqin turdagi qushlar Avstraliya tabiatining o`ziga hos fayzidir.
Shunisi qiziqqi, Avstraliya flora va faunasidagi turlarning ko`p qismini mahalliy tub aholi iste'mol qilib kelgan. Ular faqat yirik hayvonlarnigina emas, balki mayda jonivorlarni (ilon, kaltakesak, chuvalchang kabi hashoratlar) hamda turli ekin ildizlarini yig`ib-terib iste'mol qilganlar. Avstraliyada inson haYoti uchun xavfli yirtqich hayvonlar yo`q, zaharli ilon va timsohlar juda kam. Faqat yovvoyi it (dingo) uy hayvon sifatida qulga o’rnatilgan. Qit'ada juda ko`p qazilma boyliklar mavjud bo`lib undan tub aholi foydalana olmagan.
Hozir Avstraliya millati qurama, turli elatlardan tashkil topgan. Qit'ada 15,7 mln dan ortiq (1985y) aholi yashaydi, ammo u nihoyat notekis joylashgan. Aholining asosiy qismi Avstraliyaning sharqiy va sharqiy janubiy qismida joylashgan, sug`oriladigan qulay iqlimli va o`simlik dunyosiga boy bo`lgan janubiy-g`arbiy hududlarda yashagan. Avstraliya aholisining ko`pchiligi Yevropalik, ayniqsa Angliya va Irlandiyadan (78№) kelgan avlodlari ko`pchilikni tashkil qiladi. Tub aholisi (iborigenlar) suvsiz chul va sahrolarda kun kechirmoqda. Ularning soni 103 minga yakindir (metislar bilan qushib hisoblaganda 140 mingdan ortiq). Umuman olganda Avstraliya va Okeaniyada keyingi ma'lumotlarga q-araganda 25 mln dan ortiq aholi mavjud. shu jumladan Yangi Zillandiyada 3,2 mln aholi yashaydi.
Okeaniyada joylashgan. Minglab orollar janubga yaqinlashgan sari yiriklashib va ancha qo`yiqlashib boradi. Avstraliyaning sharqida va shimoliy-sharqida, aksincha, juda mayda orollar Tinch okeani bag`riga kirgan sayin kamayib boradi. Eng yirik orollar: Yangi Gveniya, Yangi Zellondiya, Yangi Kaledoniyadir. Mayda orollar esa asosan vulqonlardan va marjonlardan paydo bo`lgan.
Okeaniya asosan 3 qismga bo`lingan janubiy-g`arbiy qismdagi «qora orollar» deb nom olgan Melaneziya; uning sharqida va shimoliy-g`arbida bepoYon Tinch okeanida tarqoq joylashgan Polineziya (tarjimasi ko`p sonli orollar); Osiyo sohillariga yaqin mayda orollardan iborat ikroneziyadir. Agar tub aholisining sharoiti va maniy saviyasi sotsial-iqtisodiy jihatdan umumiy xarakterga ega bo`lsa, Okeaniya xalqlari nisbatan yuqori darajada va nihoyatda rang-barang shaklada rivojlangan. Tillarning joylashuvi antropologik turlarga to`g`ri kelmaydi. Ularning xo`jalik tiplariga qarab madaniy yoki sotsial rivojlanish aniqlash qiyin. Chunki Osyo yoki Yevropadagi ishlab chiqarish qurollar, moddiy buyumlar bu yerga mutloqa to`g`ri kelmaydi. Masalan, tub melaniziyaliklar o`q-yoyni, termachilik yoki qulolchilikni bilganlar. Aytaylik ijtimoiy munosbatlarda melaniziyaliklarda savdo sotiq rivoj topgan bo`lsa ham, natural xo`jalikka ega bo`lgan polineziyaliklar ularga nisbatan ancha yuqori madaniyatga ega bo`lganlar.
Umuman beshinchi qit'ani o`rganish insoniyat tarixining ilk davrida–ibtidoiy jamiyatdan sinfiy jamiyatning ilk shakllarigacha, dastlabki davlat va qabilaviy birliklargacha aniqlab olish imkonini yaratib bergan edi..
Dunyodagi eng kichik qit'a yoki eng katta orol hisoblangan Avstraliya eng qadimiy geolgik davrlarda qurg`oqlikdan ajralib qolib 19 asrgacha jonli qadimiy muzey shaklida saqlangan. Uning flora va ayniqsa faunasining arxaikliga va o`ziga hosligi doimo tadqiqotchilarni hozirgacha xayajonga soladi. Avstraliyada yuksak sutemizuvchilarning yo`qligi, Dubdan sutemizuvchilar (Xaltali hayvonlar )ning ko`pchiligi bu yerda ibtidoiy dune qayta jonlanganday taassurot tug`diradi.
Bepoyon Tinch okeani orollarda yashovchi minglab katta-kichik etnoslar kishili jamiyatining dastlabgi davrda kashf etilgan ajoyib ishlab chiqarish usullari xo`jalik shakllari, murakkab geografik muhitga moslshgan har hil kasblar, ovchilik mahorati atrofdagi vaxshiy tabiatda yashab va cheksiz dengizlarda Yo`l topib o`zoklarga saYohat qilish, qirg`oq sahrodan suv topa bilish kabi juda ko`p yangiliklarni kashf etib, jahon madaniyatiga o`ziga yarasha hissa qo`shganlar.
Endi manna shu insoniyat beshigida paydo bo`lgan va bizning davrimizgacha kishilik jamiyatining bolaligidagi turmush tarzi belgilarini saqlab kelgan etnoslar bilan tanishamiz.
Do'stlaringiz bilan baham: |
