Navoiy davlat pedagogika instituti tarix fakulteti “Umumiy tarix” kafedrasi

Italiyada 1848-1849 yillar inqilobi va yakunlari 
Italiyada siyosiy tarqoqlik va Avstriyaning milliy zulmiga qaramasdan 
unda XIX asrning 30-40-yillarida kapitalistik munosabatlar taraqqiyoti ancha 
tezlashdi. Mamlakat shimolida sanoat rivojlandi, ko'pgina pomeshchiklar xo'jalik 
yuritishning 
kapitalistik 
shakllaridan 
foydalana 
boshladilar. 
Biroq, 
mamlakatning iqtisodiy taraqqiyotiga hamon feodal munosabatlarning 
hukmronligi, va absolyutizm to'siq bo'lmoqda edi. Pomeshchiklar va cherkov 
juda katta yer mulklariga egalik qilar edi. Mamlakatning siyosiy jihaldan 

---

79 
birlashmaganligi va ajnabiylar hukmronligi umumiy yagona bozorni vujudga 
kelishiga yo'l bermayotgan edi. Iqtisodiy jihatdan Italiya nafaqat Angliyadan, 
balki Fransiyadan ham ortda edi. Aholining 4\5 qismi qishloq xo'jaligida band 
bo'lib, u sof agrar mamlakat edi. Italiyaning markazi va janubida iqtisodiy 
jihatdan ancha qoioq bo'lgan pomeshchiklarning latifundiyalari ko'pchilikni 
tashkil qilar edi.Italiyaning iqtisodiy va madaniy jihatdan ancha ilg'or qismlari bu 
Sardiniya qirolligi tarkibiga kiradigan Pemont va Avstriya zulmi ostidagi 
Lombardiya edi. Italiyada XIX asrning 40-yillaridan temir yo'llar qurilishi, 
sanoat ishlab chiqarishining rivojlanishi natijasida burjuaziyaning va xo'jalik 
yuritishning kapitalistik usullaridan foydalanayotgan pomeshchiklarning iqtisodiy 
qudratini oshishi ularga kapitalistik taraqqiyomi ta'minlash uchun mamlakatni 
birlashtirish lozimligini anglatdi. Italiya davlatlarining bojxona siyosati ham 
mamlakat savdo va sanoatining rivojiga g'ov bo'lmoqda edi. Chunki 
dvoryanlarning manfaatiga mos ravishda kuritilayotgan xorijiy mahsulotlar uchun 
boj soliqlarining miqdori juda past bo'lgan. Shuning uchun yirik burjuaziya va 
burjualashgan dvoryanlar islohatlarni talab qilayotgan edi. Dehqonlar feodal 
zulmi ostida nihoyatda ezilgan bo'lib, ko'pchilik dehqonlar va hunarmandlar 
xonavayron bo'lmoqda edi. Italiya manufakturalari va fabrikalardagi 
ishchilarning ish haqlari past bo'lib, minglab ishchilar ochlikka hukm qilingan 
edi.Avstriya zulmidan ozod bo'lmay turib, Italiyaning iqtisodiy yuksallshini va 
milliy tiklanishini ta'minlash mushkul edi. Yaqinlashib kelayotgan Italiya burjua 
inqilobining eng asosuy vazifasi mustaqillik uchun va davlatni birlashtirish uchun 
kurash, shuningdek feodal munosabatlarni tugatish va mayda italyan davlatlarida 
absolyutizmni ag'darish edi.Shu maqsad uchun kurashda feodalizmga qarshi 
milliy kuchlar orasida ikkita siyosiy oqim: 1) mayda va o'rta burjuaziya, burjua 
ziyolilaridan iborat ilg'or toifalarga tayanuvchi "inqilobiy demokratlar" va 2) yirik 
savdo sanoat burjuaziyasi va burjuallashgan dvoryan -pomeshchiklarga 
tayanadigan "mu'tadil -liberallar" vujudga keldi. Inqilobiy-demokratlar oqimini 
30-yillardan Juzeppe Madzini (1805-1872) boshqardi. 1831 yilda u "Yosh Italiya'" 
nomli maxfly inqilobiy tashkilot tuzdi. Bu tashkilotning siyosiy shiori "Birlik va 
respublika" edi. Tashkilot a'zolari mamlakatni quyidan, ya'ni xalq qo'zg'oloni va 
burjua-demokratik o'zgarishlari asosida birlashtirishga harakat qildilar. 
Madzini ijtimoiy islohotlar uchun emas, asosan, siyosiy maqsadlar uchun 
harakat qildi. Bu esa yer mulklari uchun kurashayotgan dehqonlarni ushbu 
harakatga jalb qilmadi.Nissalik dengizchi Juzeppe Garibaldi (1807-1882) 1833 
yilda “Yosh Italiya" jamiyatiga a'zo bo'ldi. Garibaldi keyinchalik Madzini kabi 
inqilobiy xalq harakatining rahbarlari darajasiga o'sib etdi."Mo''tadil liberal 
oqim'" 40-yillarda, asosan, Italiya shimolida faoliyat ko'rsatdi. Bu oqim Italiyani 
inqilobiy yo'l bilan "Quyidan" birlashtirishga yo'l qo'ymaslikka va Italiyani Rim 
papasi boshchiligida yoki Sardiniya qirolligi boshchiligida italyan davlatlari 
federasiyasiga aylantirishga harakat qildi. Sardiniya qirolligi taxtida o'tirgan 
Savoyilar sulolasi vakillari burjua islohotlarini amalga oshirishga moyillik 
bildirayotgan bo'lib, ularning Italiya liberallari orasida nufuzi baland edi. 
Abbat Jobeti Italiyani papa boshchiligida birlashtirish harakatiga, Pemontlik 
markiz d'Azlio va graf Kavur Italiyani Sardiniya qirolligi boshchiligida 
birlashlirish harakatiga boshchilik qildilar. Kavur 1847 yilda "Uyg'onish" 
(Risorgimento") nomli siyosiy-iqtisodiy gazeta chiqara boshladi. "Risorjimento" 
harakati Italiyada XVIII asrning oxirlarida paydo bo'lgan bo'lib, italyan xalqining 

---

80 
ma'naviy va siyosiy hayotini yangilashga yo'naltirilgan harakatini anglatar 
edi.Appenin yarim orolida qurg'oqchiliklar, iqtisodiy inqiroz oqibatida 1846-
1847 yillarda xalq ommasining norozilik harakati va burjuaziya orasida 
muxoliflik kayfiyati kuchayadi.1847 yil iyunda papalik taxtiga arxiepiskop 
Maston Feretti o'tirgach, muxolifat yanada faollashdi. Piy IX nomini qabul 
qilgan yangi papa liberallarga yaqin bo'lib, avstriyaliklarga ashaddiy dushman 
edi. Piy IX haqiqatdan ham yirik burjuaziya va dvoryanlarning liberal 
doiralariga yon bosdi, Rim viloyatida senzurani biroz yumshatdi, siyosiy avf 
e'lon qildi, alohida provinsiyalarning vakillaridan iborat davlat kengashi 
(konsult)ni ta'sis etdi. Muxolifat kuchlarini bo'lib yuborishga va inqilobni oldini 
olishga qaralilgan papaning bu kabi islohotchiiik siyosati liberallar tomonidan 
zavq-shavq bilan kutib olindi.Italiya davlatlarida amalga oshirilgan islohotlar 
inqilobiy harakatlarni to'xtatib qola olmadi. Ilaliyada dastlabki inqilobiy 
chiqishlar 1848 yilning 12 yanvarida Sitsiliya orolida boshlandi. Keyinchalik u 
Italiyaning janubiga va keyin Neapolga ham yoyildi. Xalq harakatining bosimi 
ostida qirol liberal minisrtliklar tashkil qilib, konstitutsiya joriy qilishga va'da 
berdi.Fevral-mart oylarida Toskana, Pemont va Rim viloyatida ham inqilobiy 
harakatlar boshlandi. Bu hududlarda ham liberal ministrliklar tuzilib, ancha 
mo'tadil tabiatli konstitutsiyalar qabul qilindi. 18-22 mart kunlari Milan aholisi 
Avstriya qo'shiniga qarshi qahramonona kurash olib borib, g'alaba qildi. 
Lombardiyada hokimiyat muvaqqat hukumat qo'liga o'tdi. Milan voqealari bilan 
bir vaqtda Venetsiyada ham avstriyaliklarga qarshi xalq qo'zg'oloni g'alaba qilib, 
Venetsiya 
o'zining 
mustaqilligini 
e'lon 
qildi.Lombardiyada 
muvaqqat 
hukumatni mo'tadil liberalchi graf Kaati boshqardi. U Sardiniya qiroliga 
murojaat qilib, Lombardiyaga zudlik bilan qo'shin kiritishni so'radi. 
Qo'zg'olonchilar ommasining talabi bilan Sardiniya qiroli Karl Albert Avstriya 
qo'shiniga qarshi harbiy harakatlar boshladi. Qirol Karl Albert xalq ommasining 
kuchidan to'liq foydalangan holda inqilobiy urush olib borishga qo'rqdi. Bu esa 
Avstriyaga qarshi urush harakatlarining borishiga salbiy ta'sir qildi.Milliy 
ozodlik harakati joylarda xalq ommasining pomeshchik va kapilalistlariga 
qarshi chiqishlari bilan davom etdi. Bu ko'pchilik italyan davlatlarining 
hukmdorlarini tashvishga soldi. Endi ular Avstriyaga qarshi kurashni to'xtatib, 
inqilobni bostirishga kirishdilar.Papa Piy IX 29-apreldagi "murojaati"da 
Avstriya bilan jang qilmasligini e'lon qildi. 15 mayda Heapolda Ferdinand II 
inqilobga qarshi davlat to'ntaruvi qilib, deputatlar palatasini tarqatib yubordi. 
Heapolitaniya qirolining avstriyaliklar bilan jang qilish uchun jo'natilgan 
qo'shinlari chaqirib olindi. Qarshi hujumga o'lgan Avstriya qo'shinlari 1848 yil 
24-25 iyul kunlari Kustots ostonasida bo'lgan janglarda Sardiniya qo'shinini 
butunlay tor-mor etdi. 9 iyul kuni Karl Albert Avstriya bilan sulh shartnomasi 
imzoladi. Unga ko'ra, Lombardiya Avstriyaga qaytarildi. Moden va Parmada 
Gabsburglar xonadoni vakillrining hokimiyati qayta tiklandi.Avstriya qo'shini 
tomonidan Milanni egallanishi bilan Italiya inqilobining birinchi davri 
nihoyasiga etdi. Biroq, Venesiyada Manini boshchiligidagi triumvirat Avstriyaga 
qarshi urushni davom ettirdi.Toskana va Rim viloyatida umum Italiya Ta'sis 
majlisini chaqirish haqidagi talab bilan chiqishlar kuchaydi. Hunarmand 
Chicherovakkio Rimdagi demokratik klublarda respublika g'oyasini targ'ib qildi. 
O'zining harbiy legionerlari bilan Rim viloyatiga kelgan J. Garibaldi ham 
respublika o'rnatish tarafdori edi. 1849 yilning 21 yanvarida Rimda Ta'sis majlisi 

---

81 
uchin saylov bo'lib o'tdi. Garibaldi taklifi bilan majlis papani dunyoviy 
hokimiyatdan mahrum qildi va respublika o'rnatdi. Shundan so'ng katolik 
ordenlari va monastir mulklarini musodara qilish, ruhoniylarning siyosiy 
imtiyozlarini bekor qilish.(Trimvirat - davlat ishlariga rahbarlikni qo'lga kiritish 
maqsadida uchta nufuzli siyosiy va harbiy arbobning ittifoqiinkvizilsiya va 
cherkov sudlarini tugatish, ilg'or daromad solig'ini joriy qilish kabi islohotlar 
e'lon qilindi).Rim respublikasining e'lon qilinishi qo'shni Toskanada ham 
demokratik harakatlarni kuchaytiradi.Gersog Leopold II poytaxt Florensiyadan 
qochdi. Toskanada muvaqqat hukumat tuzilib, ta'sis majlisiga saylov o'tkazildi. 
Majlis respublika o'rnatilganligini e'lon qildi.Italiya vatanparvarlari Lombardiya va 
Venetsiya uchun kurashni davom ettirishni talab qildilar. Jamoatchilik fikrini bosimi 
va tojdan mahrum bo'lish xavfi ostida, 1849 yilning 12 martida Sardiniya qiroli Karl 
Albert Avstriyaga qarshi urush harakatlarini boshladi. U urushni umummilliy 
urushga aylanishini xohlamay, urush boshlanganligi haqida Rim respublikasi va 
Venetsiyani xabardor qilmadi. 23 martda Karl Albert qo'shini avstriyaliklar 
tomonidan tor-mor etildi. U tezda o'g'li Viktor Emmanuil foydasiga taxtdan voz 
kechib mamlakatdan qochdi. Sardiniyaning yangi qiroli Viktor Emmanuil II 
mag'lubiyatdan so'ng Avstriya bilan ikkinchi sulh bilimini imzoladi.Shimolda 
Gabsburglarning g'alabasi ilgarigidek butun yarim orolning siyosiy ahvoliga 
ta'sir o'tkazdi.Sitsiliyada Ferdinad II hokimiyati, Toskanada gersoglik 
hokimiyati qayta tiklandi.18 fevralda Piy IX Avstriya, Ispaniya va Fransiya 
hukumatlariga murojaat qilib, Rim viloyatida papaning dunyoviy hokimiyatini 
tiklashga yordam berishini so'radi. Rim respublikasi hukumatining ijtimoiy 
iqtisodiy dasturini cheklanganligi, ko'pchilik islohotlarning qog'ozda qoiib 
ketganligi, respublikani himoya qilish kurashiga xalq ommasini jalb eta 
olmadi.Toskanaga Avstriya qo'shinlari kiritildi, 24 aprelda Rim yaqiniga 
preident Lui -Napoleon Bonapart yuborgan fransuz qo'shinlari kelib tushdi. 
Fransiya Rimda inqilobiy harakatlarni bostirib, Avstriyaga qarshi muvozanatni 
saqlash uchun Rimni egallamoqchi edi. May oyida Italiyaga Jspaniya qo'shini ham 
tushirildi.Garibaldi boshchiligidagi respublikachilarning fransuz hukumati bilan 
kelishishga intilishi xalq orasida hukumat nufuzini tushurib yubordi. 1849 yil 3 
iyulda fransuzqo'shinlari Rimni egallab, papa hokimiyatini qayta tikladi. 
Madzini va boshqa respublikachilar xorijga qochdilar. Garibaldi legionerlarining 
katta harbiy olryadi Venetsiya respublikachilariga yordam berish uchun shimolga 
yurish boshladi. Biroq, Venetsiyaga etmasdanoq, Avstriya qo'shinlari bilan bo'lgan 
to'qnashuvlar natijasida Garibaldi qo'shini tor-mor etildi.Garibaldi yurishining 
mag'lubiyati va 22 avgustda Venetsiya respublikasini Avstriya qo'shini tomonidan 
egallanishi bilan Italiyada inqilob tugadi.Italiya inqilobi mag'lubiyatining asosiy 
sabablari sifatida 1848-1849 yillardagi tashqi omillarning ta'siri, ya'ni, Fransiya, 
Avstriya va Ispaniyaning Italiya inqilobini bostirishda ishtirok etganligini, 
inqilobiy kuchlarni birlashmaganligini va Italiya davlatlari hukmdorlarining 
Avstriyaga qarshi urushdagi qat'iyatsizliklarini ko'rsatish mumkin. Inqilobning 
mag'lubiyati Italiya birlashtirilishini bir necha yilga kechiktirdi.