Navoiy davlat pedagogika instituti tarix fakulteti “Umumiy tarix” kafedrasi

Tayanch tushunchalar:
Ijtimoiy-iqtisodiytaraqqiyotningo'zigaxosxususiyatlari. Rezervatsiyalar. 
Sanoattaraqqiyoti. Qishloq, xo'jaligi. Ishchilarning norozilik harakatlari va 
talablari. Ortiqcha ishlab chiqarish inqirozlari. Siyosiy partiyalar. Demokratlar 

---

26 
partiyasi. Frisoylerlar partiyasi. Quidorlik xo'jaliklarining rivoji. Missuri 
kelishuvi. Abolitsion harakat. Nat Terner. Missuri kelishuvi. Angliya bilan 
urush. Monro doktrinasi. Meksika bilan urush. AQSH tashqi siyosatining 
asosiy xususiyatlari.Iqtisodiy taraqqiyot. Gomsted. "Kanzas - Nebraska" qonuni. Jon 
Braun. 1860 yilgi prezident saylovlari. Janub konfederasiyasi. Urushning boshlanishi. 
Yevropa davlatlarining urushga munosabatlari. Kuchlar nisbati va harbiy taktikalar. 
Urushning birinchi bosqichi.Mak - Kleyyan. Inqilobiy urush. Linkoln hukumatining 
tashqi siyosati. Lotin imperiyasi. Qayta tiklash davri. "Ku-kluks-klan". "Qora 
kodekslar". Linch sudi. Urushning tarixiy ahamiyati. 
Iqtisodiy taraqqiyotning umumiy xususiyatlari
XIX asrning birinchi yarmida AQSHda kapitalizm jadal rivojlandi. 
Mamlakatning shimoli-sharqiy qismida fabrika sanoati va kapitalistik fermerchilik 
xo'jaligi taraqqiy etdi. AQSHning g'arbida esa mayda fermerchilik, mustaqil mayda 
hunarmandchilik ishlab chiqarishi hukmronlik qildi. Umuman olganda 
mamalakatning Shimoli va G'arbida kapitalistik munosabatlar tez o'sdi. Janubda esa 
AQSH iqtisodining boshqa bir ko'rinishi plantatsiya quldorchilik xo'jaligi 
rivollanib bordi. Shimol va Janubda iqtisodiy taraqqiyotning yo'llaridagi turli 
xillik mamlakat taraqqiyotiga juda katta ta'sir o'tkazdi.AQSHning G'arbidagi yangi 
yerlarni o'zlashtirilishi Yevropadan ko'p miqdorda ko'chkinchilar (emigrantlar) 
ommasining kelib o'rnashishiga qulay sharoit yaratdi. Emigrant aholi orasida yuz 
minglab malakali hunarmandlar va ishchilar mavjud edi. Emmigratsiya shusiz ham 
tez o'sayotgan mamlakat aholisi sonini keskin oshirib yubordi. 1800-1820 yillarda 
mamlakat aholisi 5,3 mln. kishidan, 9,6 mln. kishiga ko'paydi. 1850 yilda esa aholi 
soni 23,2 mln. kishiga etdi. Ammo shunga qaramasdan, AQSHda ishchi kuchlariga 
bo'lgan ehtiyoj Yevropaga qaraganda ancha ortiq edi. Bu hol ma'lum bir miqdorda 
AQSHning shimoliy hududlarida mashinalardan foydalanishga ertaroq o'tilishiga 
ham sabab bo'ldi. Vaholanki, bu vaqtda mamlakat janubida qullar mehnatidan 
keng foydalanilar edi.Shunday qilib, AQSHda kapitalistik munosabatlarning rivoji 
nihoyatda bir murakkab bo'lib, unda turli ishlab chiqarish usul va shakllari, 
ekspansiya, immigralsiya kabi omillar bilan qorishib ko’gan.AQSH tarixining XIX 
asrning birinchi yarmi uchun xos bo'lgan eng jirkanch xususiyatlaridan biri, bu 
mahalliy aholi hindularni qirg'in qilinishi va Afrikadan tutib keltirilib, qulga 
aylantirilgan negrlarning shafqatsiz ekspluatatsiya qilinishi edi. AQSH aholisining 
keltirilgan har ikkala toifasi ham barcha fuqarolik huquqlaridan mahrum qilingan 
edi. G'arbdagi unumdor yerlarda yashayotgan hindu qabilalari bilan ko'pincha 
amerikalik mustamlakachilar hindularning mazkur yerlarga egalik huquqini tan olgan 
shartnomalarni imzolaganlar, ammo keyinchalik bu shartnomalar buzilib, ularning 
yerlari tortib olingan, o'zlari esa qirilgan yoki G'arbga tomon siqib qo'yilgan. 
Mustamlakachilar hindularning harbiy kuchlarini zaiflashtirish maqsadida qabilalar 
orasida nifoq chiqarish usullaridan, ya'ni, birini ikkinchisiga qarshi qo'yish kabi 
hollardan ham foydalanganlar.1812-1814 yillardagi Angliya bilan bo'lgan urushdan 
so'ng hindularni G'arbga siqib borish kuchaydi. Hindular majburiy ravishda 
"rezervatsiya" deb ataluvchi tabiati noqulay bo'lgan, maxsus ajratilgan 
tumanlarga ko'chirilgan. Hindularning qarshilik harakatlari maxsus ravishda 
qonli jazo otryadi yoki ekspeditsiyalari tomonidan bostirilgan. Masalan, Indianada 
hindularning krik qabilasi ko'targan qo'zg'olon bostirilib, qabila boshlig'i 
Tekumse o'ldiriladi. Amerikalik muslamlakachilar uning terisidan kamar 
yasatadilar.Hindularni asoratga solish jarayoni kopincha boshqa davlatlarning 

---

27 
hududlariga boslirib kirish bilan birga davom etgan. AQSH qo'shinlari 
hindularni ta'qib qilib,Ispaniyaga tegishli bo'lgan Sharqiy Floridaga bostirib 
kirganlar. Bungacha ham, AQSHning ko'pgina quldor plantatorlari Floridada 
yashaganlar. Ularning qo'llab-quvvatlashi natijasida AQSH 1819 yilda Ispaniya 
hukumatini Sharqiy Floridadan voz kechishga majbur qildi. Buning uchun 
AQSH Ispaniyaga 5 mln. dollar to'ladi. Bu bilan AQSH o'zini mazkur hududni 
bosib olgan emas, balki sotib olgan qilib ko'rsatdi. Sharqiy Floridada yashagan 
hindularning seminola qabilasining bir qismi qirib tashlandi.XIX asrning 20-30-
yillarida hindular Missisipi daryosi ortiga siqib chiqarilgan. Ularning ko'p qismi 
qirib tashlangan. Jorjiyadan g'arb tomonda hindularning chirok qabilasining 
tinch aholisi istiqomat qilgan. Ular o'zlarining maktablari, alfaviti, tipografiya va 
hatto gazetalariga ega bo'lgan. Chirok qabilalari yashayotgah hududda oltin 
zahiralari kashf etilgach, ularning mazkur hududdagi yerlarga egalik huquqini 
kafolatlovchi sharlnomalar bekor qilinib, u yerlar jamiyat mulki deb e'lon 
qilindi. AQSH qo'shini chiroklarni G'arbdagi rezervasiyalarga haydadi. Bunda 
4 000 dan ziyod hindular halok bo'idi.1835-1842 yillarda Floridadagi seminola 
qabilalari bilan AQSH qo'shini o'rtasida ikkinch urushi bo'lib o'tdi. Natijada 
hindularning qarshiligi bulunhy tugatildi. Yuqorida ta'kidlanganidek, AQSHning 
ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotida ikki xil xususiyat: kapitalistik va quldorlik ishlab 
chiqarish munosabatlari mavjud bo'lgan.Mamlakat Shimoli va G'arbida 
kapitalizm tez suratlar bilan o'sgan. XVII asr oxirlaridan shimoli-sharqiy 
shtatlarda mexanik ip yigirish, paxta tozalash (chigitlash) dastgohlari paydo 
bo'lgan. 1814 yil Messachusetsda mexanik dastgohlardan keng foydalanilgan. 
1815 yilda AQSHning yengil sanoatida 130 mingdan ziyodroq mexanik 
urchuqlar bo'lgan bo'lsa, 1860 yilda ularning soni 5236000 ga etgan. Mexanik 
urchug’lar bo'yicha AQSII dunyoda Angliyadan keyin ikkinchi o'rinda turgan. 
Shunday qilib, XIX asrning 40 yillarida AQSHning to'quvchilik sanoati tez 
o'sdi.1837 
yildan 
AQSH 
metallurgiyasida 
toshko'mir 
yonilg'isidan 
foydalanishga o'tila boshlagan. Buning natijasida temir ishlab chiqarish 
ko'rsatkichlari tez oshib bordi. Og'ir sanoatning eng rivojlangan tumanlaridan 
biri bu Pensilvaniya edi. XIX asrning 40 -yillaridan AQSHda qishloq xo'jalik 
mashinalarning o'rish, ekish kabi mexanizmlarga ixtisoslashtirilgan turlaridan 
foydalana boshlashgan. Shunday qishloq xo'jalik mashinalarining aksariyati 
Angliyadan keltirilgan. Texnika sohasida AQSH hali Angliyadan ortda edi. Bug' 
dvigatellaridan foydalanish AQSH sanoatida XIX asrning 50-yillaridan keng 
foydalana boshlangan.30-40 - yillarda AQSHning transport sohasida to'ntarish yuz 
berdi. 1807 yildayoq sinalgan Fultonning bug' kemasidan 20-yillarga kelib 
daryolardagi qatnovda keng foydalanildi. 1838 yildan esa Atlantika okeani 
orqali bug' kemalarining doimiy qatnovi yo'lga qo'yilgan. AQSHning dengiz 
savdosi floti yuk ko'tarish ko'rsatkichlari bo'yicha Angliyanikiga tenglashgan 
bo'lsada, u asosan yelkanli kemalardan iboral edi.1825 yilda Buyuk Ko' llarni 
Gudzon daryosi orqali Atlantika okeani bilan birlashtirgan Eri deb 
nomlanuvchi kanal qurildi. 20-yillarning oxirlaridan temir yo'llar qurilishi 
boshlandi. 1850 yilda AQSH temiryo'llarining uzunligi 9 ming milga etdi. 
Temiryo'llar va kanallar mamlakalning Shimoli-G'arbiy hududlarini Janubiy 
shtatlar bilan birlashtirib G'arbni o'zlashtirishda katta ahamiyat kasb etdi. 
Shimolda sanoat to'ntaruvi fabrika ishchilarining sonini oshishi balan birga bordi.