Navoiy davlat pedagogika instituti Maxsus sirtqi bo'lim fakulteti boshlang'ich ta'lim va sport tarbiyaviy ish ta'im yo'nalishi bitiruvchi kurs talabasi Haqberdiyeva Zamiraning ona tili o'qitish metodikasi fanidan l-sinf ona tili va o'qish darslarida

Dastur materiallarining o`quv yiliga taxminiy taqsimoti. 

(Haftada 4 soatdan. 34 haftada 136soat) 

1 chorak (36 soat). Takrorlash. Tutiq belgisi. O`zbek alifbosi. 

2  chorak  (28  soat).  Nutq.  Matn.  Gap.  So`z  va  bo`g`in.  Bo`g`in  ko`chirish. 

Jarangli  va  jarangsiz  undosh  tovushlar.Ularni  harf  bilan  ifodalash.  Aytilishda 

tushib qoladigan undoshlar. So`z ichida ketma-ket kelgan bir xil undoshlar. 

3 chorak (40 soat). So`z ichida ketma-ket kelgan bir xil undoshlar. 

Narsa  va  shaxs  nomini  bildirgan  so`zlar.  Kishlarning  ismi  va  familiyasi, 

hayvonlarga  qo`yilgan  nom,  shahar  qishloq,  ko`cha  daryo  nomlarida  bosh  harf. 

Narsa va shaxs harakatini bildirgan so`zlar. 

4  chorak  (32  soat).  Narsa  va  shaxs  belgisini  bildirgan  so`zlar.  Sanoq  va 

tartibni bildirgan so`zlar. Gap. Bo`g`in. Bog`lanishli nutq. Yil oxirida takrorlash. 

---

  

 

21 

Darslarda  o`quvchilarning  til  materiallarini  oson  o`zlashtirishlarini, 

grammatik  tahlilni  sodda,  aniq  yo`llar  bilan  amalga  oshirishlari  uchun  turli 

jadvallardan foydalaniladi. 

Ona tili darslarini tashkil etishda o`quvchini fikrlashga, mulohaza yuritishga 

undovchi,  taqqoslash  va  kuzatishga  asoslangan  holda  xulosa  chiqarishga 

yo`llovchi, tahlilni muayyan izchillikda amalga oshirishni ta`minlovchi topshiriqlar 

beriladi. 

Har  bir  mavzu  bo`yicha  beriladigan  topshiriqlar  sistemasi  shunday 

tuzilganki,  ular  grammatika,  imlo  va  o`quvchilarning  bog`lanishli  nutqini  o`zaro 

bog`liqlikda, muayyan izchillikda o`rgatishni ta`minlaydi. 

Ishning  o`ziga  xos  tomoni  yana  shundaki,  har  bir  mavzudan  so`ng 

o`quvchilar bilimini mustahkamlash uchun tarqatma materiallardan foydalanishga 

oid amaliy ko`rsatmalar berildi. Bu dars uchun savol va topshiriqlar tizimi ishlab 

chiqildi.  Bular  o`quvchilar  egallashi  lozim  bo`lgan  bilimlar  hajmini  belgilashga, 

o`quvchilarning  o`z  bilimlarini  o`ziashtirish  darajalarini  aniqlash  va  tekshirishga 

yordam beradi. 

Ona  tili  darslarida  o`quvchilarni  qiziqtiradigan  borliq,  tabiat  hodisalari, 

hayvonot  va  o`simliklar  dunyosi,  vatanimiz  o`tmishi,  buyuk  ajdodlari  haqida, 

tengqurlari  haqida  ma`lumot  beruvchi  matnlar,  gaplar,  mazmunli  rasmlar  berildi. 

Bolalar  yozuvchi  va  shoirlari  ijodidan  namunalar  tanlashda  ham  matnning 

soddaligiga,  yengil  hajv  bilan  yozilganiga,  matnlarda  bola  uchun  yangi  so`zlar 

bo`lishiga,  ular  ustida  rasmlar  asosida  ishlashga  e`tibor  qaratildi.  Masalan, 

o`quvchi  qush  so`zini  yoki  kundalik  hayotida  har  kuni  ko`rib  turgan  qushlar 

nomini  biladi,  lekin  son-sanoqsiz  qushlar  mavjud,  ular  nomini  va  ularning  o`zini 

asta-sekin  taniy  borishiga  e`tibor  berilmas  edi.  Biz  shu  narsaga  alohida  diqqatni 

qaptdik. 

O`qituvchilar  o`z  tajribalari  asosida  darslarni  yanada  samaraliroq  tashkil 

etishlari  mumkin.  Lekin  barcha  darslarda  ham  quyidagi  qismlar  bo`lmog`i  lozim 

(Tekshirish darslaridan tashqari): 

1 .O`quvchilarning darsga tayyorgarligini tekshirish. 

---

  

 

22 

- 

O`quvchilarning  o`tgan  darsni  o`ziashtirish  darajasini  aniqlash,  uy 

vasifalarini tekshirish. 

3.  O`quvchilarning  yozuv  malakalarini  takomillashtirish  ustida  ishlash. 

Husnixat mashqlari. 

4. 

Mavzu yuzasidan savol-javoblar o`tkazib, bilimlarni mustahkamlash. 

5. 

Quvnoq daqiqa. 

6. 

Dars mavzusi va maqsadini e`lon qilish. Uni tushuntirish. 

7. 

Lug`at ishi. 

8. 

Mashqlar orqali o`quvchilar bilimini mustahkamlash. 

9. 

Didaktik 

o`yinlardan 

foydalanish 

orqali 

o`quvchilar 

bilimini 

mustahkamlash va o`qish malakalarini o`stirish. 

10. 

Tarqatma materiallardan foydalanish orqali o`quvchilarning bilimlarini 

mustahkamlash. 

11 .Uyga vazifa berish va uni bajarish yo`llarini tushuntirish. 

12. Darsda o`rganilganlarni umumlashtirish va darsni yakunlash. 

Darsning bu qismlari dars turlariga qarab turlicha metod va usullarda tashkil 

qilinadi.  Boshlang`ich  sinflarda  ona  tili  o`qitish  metodikasi  fanining  predmeti 

o`quvchilarga o`zbek tilini o`rgatish yo`llari va vositalari, ona tilini egallash, ya`ni 

nutqni,  o`qish  va  yozishni,  grammatika  va  imloni  o`zlashtirib  olish  to`g`risidagi 

ilmdir. 

Ma`lumki, DTSida belgilab berilgan ona tili ta`limi mazmuni aniq mavzular 

va  til  materiallari  asosida  dastur  va  darslikda  o`z  ifodasini  topadi.  Ular  biri 

ikkinchisining ijrochisi bo`lib, bir-biriga muvofiq kelishi lozim. 

Xulosa qilib aytish mumkinki, 2-sinf ona tili mazmuni metodist olimlarning 

ko`p  yillik  kuzatishlari,  tajribalari,  tajriba  natijalarining  tahlili  asosida 

takomillashtirib  kelinmoqda.  Ayniqsa,  ona  tilining  ahamiyatiga  alohida  e`tibor 

qaratilmoqda. 

O`qish inson hayotida muhim ahamiyatga ega. O`qishni bilmagan odamning 

ko`zi  ojiz  kishidan  farqi  yo`q.  O`qish  faoliyati  boshlang`ich  sinflarda  barcha 

predmet  darslarida  amalga  oshiriladi,  lekin  o`qishga  o`rgatish  o`qish  darslarining 

---

  

 

23 

asosiy  vazifasidir.  Kichik  yoshdagi  o`quvchini  o`qishga  o`rgatishda  ularning 

umumiy  rivojlanishini,  psixologiyasini  hisobga  olish  zarur.  O`quv  materiali 

hajmini  oshirib  yuborish,  tinmay  bir  maromdagi  o`qishni  tashkil  etish  bolani 

o`qish mashg`ulotidan bezdiradi. 

O`quvchilarni  qiziqarli  topshiriqlar,  tarqatma  materiallar  asosida  o`qitish 

o`qishga  o`yin  tusini  beradi.  Bola  o`ynab  charchamagandek,  o`qib  charchaganini 

sezmaydi. 

2-sinfda  o`qish  darslari  bir  qancha  vazifalarni  bajaradi:  O`quvchilar  asar 

mazmunini  to`g`ri  idrok  etishlari,  bilimlarni  mukammal  egallashlari  uchun  hayot 

haqida ma`lum tasavvurga ega bolishlari zarur. Buning uchun tayyorgarlik ishlari 

o`tkaziladi. 

Tayyorgarlik ishlarining vazifalari: 

1.  O`quvchilarning  asarda  aks  ettirilgan  voqea-hodisalar  haqidagi 

tasavvurlarini  boyitish,  matnni  ongli  idrok  qilishiga  ta`sir  etadigan  yangi 

ma`lumotlar  berish,  badiiy  asarda  tasvirlangan  voqea-hodisalarni  o`quvchilar  o`z 

hayotida kuzatganlari bilan bog`lay olishlariga sharoit yaratish. 

2.  Yozuvchining  hayoti  bilan  elementar  tarzda  tanishtirish,  yozuvchiga, 

unung hayotiga, ijodiga qiziqish uyg`otish. 

3. O`quvchilarni asarni emotsional idrok etishga tayyorlash. 

4.  Asar  mazmunini  tushunishga  xalal  beradigan  so`zlarning  lug`aviy 

ma`nolarini tushuntirishdan iborat

9

. 

Tayyorgarlik ishlarining shakllari xilma-xil bo`lib, o`qituvchi asar mazmuni 

va  sharoitga  qarab  ish  turini  tanlaydi.  Tayyorgarlik  davri  uchun  2-5  daqiqa 

ajratiladi. 

Ekskursiya.  Bu  ish  turidan  tabiat  tasviriga  bag`ishlangan  yoki  ishlab 

chiqarish, qurilish, yil fasllari, bahor, yoz, shahar, qishloq hayotiga doir mavzular 

o`rganilganda  foydalanish  mumkin.  Chunonchi,  «Bahor»,  «Navro`z  bayrami», 

«Komputer», «Yoz», Amir  Temur, Alisher Navoiyga bag`ishlangan  materiallarni 

o`rganilishidan oldin ekskursiya qilish  maqsadga muvofiq. Ekskursiya uchun reja 

beriladi  va  matn  o`rganilishidan  kamida  bir  hafla  oldin  o`quvchilarga  e`lon 

---

  

 

24 

qilinadi. 

Film  namoyish  qilish.  Inqilobdan  oldingi  hayot  voqealari  tasvirlangan 

matnlardan  oldin  film  namoyish  qilinsa,  o`quvchilarning  asarni  idrok  qilishlari 

faollashadi. Hozir o`quv filmlari yetarli emas. Ammo videofilmlardan foydalanish 

mumkin. 

O`qituvchi  hikoyasi.  Asar  muallifi  haqida  ma`lumot  berishi  eng  samarali 

metod  hisoblanadi.  Biror  shoirning  she`ri  o`rganilayotganda  unung  bolalar  uchun 

yozgan  asarlari  namoyish  etilib,  ular  haqida  qisqacha  ma`lumot  berilsa, 

o`quvchilarning asarni o`qishga qiziqishlari ortadi. Tayyorgarlik davridan so`ng 1-

bosqich amalga oshiriladi. Bu bosqichning asosiy vazifasi matnni yaxlit idrok etish 

jarayonida  asarning  aniq  mazmuni  bilan,  uning  syujet  chizig`i  bilan  tanishtirish, 

asarning emotsionai ta`sirini aniqlashdir. 

Matn ifodali o`qib beriladi. O`qituvchi o`quvchilarga umumiy taassurotlarini 

aytishni talab qiladigan savollar beradi. 

Hikoyaning qaysi o`rni sizga yoqdi? 

 

- Qahramonlardan qaysi biri sizga ayniqsa yoqdi? 

 

Hikoya  o`qilganda  siz  qaysi  o`rinda  juda  xursand  bo`ldingiz?  kabi  savollar 

beriladi. 

O`quvchilarning  borliq,  tabiat  va  jamiyat  haqidagi  tasavvurlari,  bilimlarini 

ma`lum bir tizimga solish va boyitish, dunyoqarashini shakllantirishdir. 

Bo`gin  tuzilishi  murakkab  bo`lmagan  so`zlarni  bo`g`inlab  to`g`ri  o`qish. 

Bolalar  hayoti  bilan  bog`liq  bir  bo`g`inli,  ikki  bo`g`inli  so`zlarni  sidirg`a 

o`qishlariga erishish. Buning uchun o`qituvchi o`qiladigan asar  matnini o`rganish 

jarayonida  o`qilishi  qiyin  o`rinlarni  :belgilashi  va  o`qishni  differensial  usulda 

tashkil  etishi,  ya`ni  o`qilishi  qiyinroq  o`rinlarni  yaxshiroq  o`qiydigan 

o`quvchilarga,  oson  o`qiladigan  o`rinlarni  o`qish  malakasi  bo`sh  o`quvchilarga 

o`qitishni mo`ljallashi lozim. 

Bo`g`in  tuzilishi  murakkab  so`zlarni  kartonga  yoki  xattaxtaga  bo`g`inlarga 

bo`lib yozish, jo`r o`qitish usuludan foydalanish, so`z ma`nosini izohlash yoli bilan 

to`g`ri o`qishni amalga oshirish kerak. 

---

  

 

25 

O`quvchilar  to`g`ri,  ongli  o`qishni  egallagan  taqdirdagina  ifodali  o`qiy 

oladilar.  Ifodali  o`qishga  o`rgatish  o`qishga  o`rgatish  bilan  bir  paytda  amalga 

oshiriladi.  O`quvchilari  o`qishni  bilishni  namoyish  etish  maqsadida  qichqirib 

o`qiydi.  Bu  o`quvchi  sog`lig`iga  salbiy  ta`sir  etadi,  eshituvchini  charchatadi. 

Qichqirish  tufayli  o`quvchining  nafasi  yetmay,  o`qishni  oxirigacha  davom  ettira 

olmaydi. Shuni hisobga olgan holda o`qituvchi o`quvchilarga nafasni to`g`ri olish 

va  to`g`ri  sarflash  namunasini  ko`rsatishi,  tovushlarning  to`g`ri  artikulyatsiyasini 

o`rgatishi,  adabiy  talaffuz  normalari  haqida  elementar  ma`lumot  berishi  lozim. 

Ifodali  o`qishga  o`rgatishda  avvalo  o`qituvchi  o`zi  ifodali  o`qish  namunasini 

ko`rsatishi kerak. Ifodali o`qish ko`rgazmalilikdir, deydi metodist olimlar. 

Ifodali  o`qishga  o`rgatish,  birinchidan,  asar  qahramonlarining  xatti-

harakatini  tahlil qilishni, badiiy  til  vositalari  vazifasi  va  ma`nosini tushuntirishni, 

ikkinchidan,  asar  matnidagi  pauzalarning  o`rnini,  nutq  tempini  belgilashni, 

uchinchidan,  o`qishni  mashq  qilishni  taqozo  etadi.  O`qish  darslari  shu  tarzda 

o`quvchida kitobga, kitob o`qishga muhabbat uyg`otishi zarur. 

O`qish darslarida  asarda  yozuvchi  aytmoqchi bo`lgan  fikr  - g`oyani  ochish 

o`quvchini  tarbiyalashda  muhim  ahamiyatga  ega.  Chunki  o`qish  darslarining 

asosiy  vazifalaridan  biri  o`quvchilarni  axloqiy,  estetik  va  mehnatsevarlik  ruhida 

tarbiyalashdir. 

Badiiy  asar  voqealari  til  vositasida  reallashadi.  Asar  tahlilida  asar  tilini 

o`rganish  o`quvchilar  lug`atini  boyitadi,  nutqini  o`stiradi.  Dars  ishlanmalarida 

bunga  alohida  e`tibor  berildi.  O`qituvchi  ham  sinf  o`quvchilarining  saviyasidan 

kelib chiqib, asar tili tahlilini chuqurroq, kengroq ko`lamda uyushtirishi mumkin. 

O`qish  darslarida  asar  tahlili  bilan  bog`liq  har  bir  ish  o`quvchi  shaxsini 

shakllantirishda muhim ahamiyat kasb etadi. 

Shunday qilib, ona tili va o`qish darslarining asosiy maqsadi har tomonlama 

etuk, barkamol shaxsni tarbiyalashdir.