Navoiy davlat pedagogika instituti fizika-matematika fakulteti fizika va astronomiya o

Nazariy qism
Yorug‘lik manbalarini xarakterlovchi kattaliklar va ular orasidagi o‘zaro bog‘liqlik qonunlarini o‘rganadigan optikaning qismi fotometriya deb yuritiladi.
Yorug‘lik to‘lqin uzunligi chekli ( =4.10^-7m - 7,6.10^-7m) sohasida o‘zgaradigan elektromagnit to‘lqinlardir. Elektromagnit to‘lqinlar energiyasi to‘lqin uzunligiga bog‘liq bo‘lib, bu bog‘lanish taqsimot funksiyasi orqali ifodalanadi. Spektrni birlik kengligiga mos keladigan energiyaga son jihatdan teng kattalik taqsimot funksiyasi deb yuritiladi.
(1)
Taqsimot funksiyasiga asosan, yorug‘lik energiyasi oqimini quyidagicha ifodalash mumkin. (2)
Yorug‘likni qayd qiluvchi asboblar asosan kuz, fotoelement, barometr va shunga uxshash asboblar bo‘lib, ular bir-biridan nurga nisbatan sezgirligi bilan farq qiladi.
Agar yashil rangli ( =5,5.10^-7m) nurga nisbatan sezgirligini bir birlik deb qabul qilsak, boshqa nurlarning nisbiy sezgirligini to‘lqin uzunligiga bog‘likligini quyidagi grafik bilan tasvirlash mumkin bo‘ladi va u ko‘rish funksiyasi deb yuritiladi (1-rasm, a)

a) b)
1-rasm

Yorug‘lik intensivligini, ko‘rish sezgirligini hisobga olgan holda xarakterlash uchun yorug‘lik oqimi tushunchasi kiritilgan va u - ga mos energiya oqimini ko‘rish funksiyasiga ko‘paytmasi bilan aniq­lanadi.

(3)
u holda yorug‘likning to‘la oqimi:
(4)
Yorug‘lik to‘lqinlari uzunligini biror sohasiga to‘g‘ri keluvchi va ko‘rish sezgisi bilan baholanadigan energiya oqimiga son jihatdan teng kattalik – yorug‘lik oqimi deb yuritiladi. (SI sistemasida Vt- bilan o‘lchanadi).
Yorug‘lik manbai, yoruglik kuchi deb ataladigan birlik fazoviy burchak ichida tarqalayotgan yorug‘lik oqimiga son jihatidan teng kattalik bilan xarakterlanadi va u Vt/ steradian bilan o‘lchanadi:
(5)
d – fazoviy burchak bo‘lib, SI sistemada steradiantlarda o‘lchanadi.
R – radiusli sferik sirt ichiga uchi 0 nuqtada bo‘lgan konus sirti bilan chegaralangan fazoning qismiga fazoviy burchak deyiladi. (1-rasm, b).
Agar konusni sferadan ajratgan dS_o sirti son jihatidan R² ga teng bo‘lsa, unga tiralgan fazoviy burchak bir steradian deb qabul qilingan.
(6)

4. 
   ifodadan foydalanib nuqtaviy yorug‘lik manbaining to‘la yorug‘­lik oqimini quyidagicha ifodalash mumkin:
   

(7)
Yorug‘lik texnikasida energetik birlik bilan birga ko‘rish sezgisini hisobga olgan birlik kandela (Kd) ham ishlatiladi. Bu birlik xalqaro kelishuvga binoan yorug‘lik kuchiga nisbatan qabul qilingan bo‘lib, platinaning qotish temperaturasida (2046,6 K) har bir sm² yuzadan perpendikulyar yo‘nalishda chiqadigan nurlanish quvvatining 1/60 qismiga teng. yorug‘lik oqimining bu o‘lchovdagi birligi, kuchi 1 Kd bo‘lgan nuktaviy yorug‘lik manbaidan 1 steradian burchak ichida tarqalayotgan energiya oqimini izohlaydi va lyumen. (Lm) deb yuri­tiladi.
I Lm=I Kd x strad.
Fotometrik kattaliklarni energetik birligi ko‘rish sezgisini hisobga olgan birligiga biror miqdorda ekvivalent bo‘lib, u yorug‘likni mexanik ekvivalenti deyiladi.
A=0,0016 Vt / Lm
Biror o‘lchamga ega yorug‘lik manbalarining tanlangan yo‘na­lishdagi intensivligi, ravshanlik bilan xarakterlanadi. Ravshanlik be­rilgan yo‘nalishdan ko‘rish sirti birligiga mos keladigan yorug‘lik kuchini ifodalaydi.
(Vt/m² steradian ) (8)
Ko‘rish sezgisini hisobga olgan holdagi birligi esa I nit=IKd/ m² bo‘ladi.
Sirtning yoritilishi darajasi birlik yuzaga tushayotgan yorug‘lik oqimi bilan aniqlanadi va u yoritilganlik deb ataladi:
(Vt/ m² ) (9)
I lyuks=I (5) va (6) ga asosan
(10)
Sirtning yoritilganligi, manbani yorug‘lik kuchiga, nurni tushish burchagi kosinusiga to‘g‘ri proporsional bo‘lib, manbadan sirtgacha bo‘lgan masofa (R-m²) kvadratiga esa teskari proporsionaldir.
Ushbu ko‘rilayotgan ishda yoritilganlikni yorug‘lik manbaidan fotoelement sirtigacha bo‘lgan masofaga, yorug‘likni fotoelement sirtiga tushish burchagiga va fototokni fotoelement sirtini yoritilgan qismiga bog‘likligi tekshiriladi.